głową dwoistego doimi wojny, głowa domu walki, domu łuku i strzały (De Rouge s. 40, 104); jenerałowie tytułowali się: •głowa walki, łuku, gł. strzały i toporu (ib. s. loi). Była pewna liczba sekretarzów stanu: głowa sekretów; głowa sekretów wszystkich robót króleioskich, czyli sekretarz stanu w wydziale robót publicznych; pisarz królewski, głowa pirm i t. p. (De Rouge s. 68. 86). Wreszcie, na dworze Faraonów IV i V dynastji znajdujemy szamhelanów (głowy bram, ib. s. 51, 93, I04)t przyjaciół królewskich i t. p. Na pomnikach pierwszych 5 dynastji widać, że społeczeństwo egipskie były arystokratycznie urządzonćm: władza skoncentrowana w rękach kasty wojskowej, która włada ziemią; po większej części rekrutuje się ona z krewnych rodzin panujących i trzyma w swych rękach kapłaństwo. Jeżeli więc w historji Józefa znajdujemy urządzony dwór Faraona, składający się z hetmana (ministra wojny), podczaszych i piekarzy królewskich (Gen. 37, 36. 39, i. 40, 2), dalej, jeżeli sam Józef został przełożonym nad magazynami całego Egiptu (Gen. 41, 34. 40...), podczas gdy synowie Jakóba, zamożnego księcia w Chanaan, sami jeszczo pasają trzodę i jeżdżą po zboże; to takie urządzenie doskonale zgadza się z od-krytemi dotąd pomnikami, i egiptologja stawia dowody wiarogodności Biblji. Między dynastją XIII i XVII królowie, zwani Hyksosami, rządzili Egiptem. Trwało to blizko 500 lat, lecz początek tego panowania oznaczyć trudno: prawdopodobnie skończyło się w XVII lub XVI w. przed Chr. Zdaje się, że za panowania XIII dynastji w Tebach nastąpiło zamieszanie, w skutek którego dynastją Xoicka zapanowała w niższym Egipcie, podczas gdy XIII rządziła w Tebach. Z tego zamieszania skorzystali Hyksosowie i opanowali prawie cały Egipt. Według Manetona przybyli obi ze wschodu, zburzyli miasta i świątynie, ludność w części wymordowali, w części obrócili w niewolę. Nazwa tych nąjezdników, a właściwie dynastji z nich pochodzącej, wywodzi się od hyk. (v. hak, król) i szosu (nazwa pewnego pokolenia Beduinów, jako też pasterzy). Sam zaś lud najezdniczy nazwany jest Aat (chłosta, klęska). Rzeczywiście z tego czasu przechowała się jedna świątynia, dawniejsze wszystkie znikły; tylko na ruinach, po nieh pozostałych, znać ślady gwałtownego zburzenia. Lecz nie przez cały czas swego panowania Hyksosowie byli burzycielami: znajdowane po nich pomniki w Tanis przekonywają, że przyjęli język i kulturę, a nawet reiigję Egipcjan (iłariette, w Revue archeol. 18 61 — 6 2; Rouge, Notice des raonum. egypt. s. 31). Apepi (Apophis), ostatnikról Hyksosów, nie jest barbarzyńcą; ma swoje kollegjum hierogramatów, stawia pomniki, do egipskich podobne (cf. Chabas, Les pastours en E. s. 3 4). Może więc Abraham byl w Egipcie za Hyksosów (Gen. 12, 10), kiedy ci dopiero rozpoczęli swe panowanie. Widzimy przynajmniej (Gen. 12. 16), że Faraon, z którym Abraham mial stosunki, jest królem bogatym w owce, woły, osły i wielbłądy, zwykłe przedmioty bogactwa pasterskiego. Dawniejsze przed Hyksosami pomniki wielbłądów nie znają, zkąd wnosić należy, że Hyksosowie sprowadzili je z sobą z Arabji. Konie także tu nie figurują, bo tych ludy pasterskie nie potrzebowały. Nie ma śladu, żeby Abraham potrzebował tłumacza do rozmówienia się z owymi Egipcjanami, bo jeżeli Hyksosowie przyszli ze Wschodu, z ziemi Chanaan, na czele Hetejczyków (Kheti na pomnikach faraonowych) to Abraham bardzo dobrze mógł się z nimi swym językiem porozumieć. W innych zupełnie stosunkach jest E. za Jó.r fa, jednakże mogło to jeszcze być za Hyksosów. Józef udaje, że nie
