gich.—§ 18. Usprawiedliwiwszy chaldaizmy w E., zobaczmy ich liczbę. Z tego, cośmy już mówili (wyżej § 16), widać, jak trudno oznaczyć, co jest czystym hebraizmem, a co chaldaizmem; to też przeciwnicy bardzo się różnią pod tym względem. Grotius pokazał tylko 4 wyrazy cudzoziemskie; Hartmann (ap. Winer, Zeitschr. ftir evang. Theol. I 29..) wprawdzie liczbę ich pomnożył, ale sami przeciwnicy autentyczności E. przyznają, iż zbyt przesadził. Inni mniej liczą, zawsze jednak wiele. Hengstenberg już tylko 10 wyrazów podaje, które zdradzać mogą czasy niewoli babilońskiej. Przeciw tym wszystkim Dr. B o h 1 (De ara-maisrr.is lirri Koh.) wykazał, że w Cant. są tylko 2, a w E. tylko 4 wyrazy czysto aramejskie; nadto, źe w Cant. jest 8 wyrazów hebr. takich, które tylko w porównaniu z językiem aram. mogą być zrozumiane, podczas gdy takichże wyrazów w E. jest 6; wreszcie, że w Cant. jest jeden wyraz perski, jeden armeński, w E. zaś 2 wyrazy perskie. Musimy tu jeszcze zrobić uwagę, że jeśli jaki chaldaizm z E. jest powtórzonym w pismach pochodzących albo od samego Salomona (Prov. Cant.), albo z jego czasów (Job.), to taki chaldaizm właśnie przemawia za autentycznością E, bo wskazuje, że E. od tego samego autora pochodzi co Cant. i Frov. Inaczej zaś rzecz się ma u tych, którzy E. uznają za dzieło autora różnego od Salomona: ci bowiem, skoro obstają zatem, że chaldaizmy są dowodem późniejszego wieku księgi, muszą dla tychże chaldaiz-mów odnieść Proy. i Cant. do czasów późniejszych, a ztąd nie są w stanie wytłumaczyć, jak mógł autor, chcący uchodzić za Salomona, użyć tyle wyrazów niby dalekich od wieku Salomonowego? Jeśli się zaś przypatrzymy bliżej wyrazom, jakie przeciwnicy nasi podają za chaldaizmy (ap. Bolil op. c.; ap. Schafer N. Untersuch. iib. d. B. Koh. § 53), to przekonamy się, że jedne są czystemi hebraizmami i znajdują się w najdawniejszej księdze, t. j. w Pentateuchu; innych źródłosłowy dopiero w Targum'ach (ob.) się znajdują; inne można uważać tak samo za hebraizmy, jak za aramaizmy; inne są pochodzenia chananejskiego; inne mają tylko formę chaldejską (niekiedy wyraz hebrajski przed dopisanie innych punktów samogłoskowych staje się chaldaizmem) i t. p. O wszystkich zaś w ogóle to tylko należy powiedzieć, że gdy za mało mamy pomników, aby z nich dokładną historję języka hebr. utworzyć można, łatwo mogło się stać, że wyrazy czysto hebr., dawniej przez lud używane, przechowały się już w chaldejskim, lub arabskim języku, gdyż nie miały sposobności dostać się do języka piśmiennego hebrajskiego. Cf. Hebrajski język.—§ 19. Z osobnych komentarzy na E. dobrym jest J. Maldonata (Comment. in praecipuos S. Ser. libros V. T., Paris 1 643), W. Smits'a (Ecclesiastes elucidatus, Antverp. 1 746), Pinedy (ob.), Franciszka Sanchez (ln Ecclesiasten Comment., Barcinon. 1618), Jana Tollenaer (Speculum Va-nitatis s. Eccle. dilucidatus, Antverp. 1635, Dilingae 1698), Piotra Gor-se (Comment. po franc. Paris 1655). W polskim języku mamy przekład wierszem, p. t. Ecclesiastes Salomona, wierszem polskim tłumaczony przez księdza Patrycego Mnińskiego, zakonu św. Pawia, w r. 1761. Wydał z rękopismu i wstępem o stanie literatury polskiej za Augustów Sasów powiększył Edward Marjan Galii 1859 r. Żytomierz, nakł. księgar. Jana Hussarowskiego, 18 60 in-8 str. 71. X. W. K. Ecclesiasticus, księga biblijna. 1) Inne jej tytuły. 2) Oryginał i przekłady. 3) 'Ireić. 4) Autor kto, i 5) kiedy żył! 6) Kiedy żył tłumacz
