go języka, aniżeli dwa różne języki. Z natury więc rzeczy wypływa, że języki hebr. i ckald. (r. aramejski) muszą mieć wiele wspólnych wyrazów, a ztąd nie można powiedzieć, co z hebr. do chald., lub z chald. do hebr. przeszło, ani też nie można wiedzieć, czy wyrazy, uważane za chaldejskie, a w księgach pisanych po niewoli babil. się znajdujące, są cbaldaizmami, świeżo językowi hebr. przyswojonemi, czy też były w użyciu dawniej, a dopiero po niewoli babilońskiej weszły do języka piśmiennego? Oprócz pokrewieństwa, drugą przyczyną chaldaizmów jest to, że Żydzi miewali stosunki z Aramejczykami. Movers (Phoniz. Alterth. III l s. 258) na podstawie tekstu Lev. J 9, 18. 34. wykazuje, że Chaldej-czjcy z Żydami mieli stosunki handlowe; wiadomo dalej, że za sędziów zostawali Żydzi pod jarzmem Aramejczyków przez lat 8 (Jud. 3, 8 — ]0); że następnie za Dawida wiele miast i pokoleń syryjskich (aramejskich) dostało aię pod panowanie Żydów (II Reg. 10, 19. I Par. 18, 3...). Ztąd nie możemy się dziwić, jeżeli z aramejskiego języka, jeszcze przed Salomonem, wyrazy przeszły do hebrajskiego, i jeżeli ślady pierwszego znajdują się w najdawniejszych dziełach hebrajskich. Ilirzel (De origine bibl. chald.) wykazuje, że w Gen. jest chaldaizmów 10, 8 w Exod., 5 w Lot., 4 w Num., 9 w Deut., 2 w Jos., 9 w Jud., i t. d. Że Salomon używał w swćm piśmie chaldaizmów, jest rzeczą bardzo naturalną nietylko ze względów dopiero co przytoczonych, lecz też z następujących: Salomon był mężem najuczeńszym swego czasu, jak o tćm świadczą księgi Św., co nawet widać z E. Niepodobna zatćm, żeby nie znał doskonale języka swemu pokrewnego, jakim był aramejski; również niepodobna, żeby nie znał literatury aramejskiej, której właśnie złoty wiek wypada na czasy Salomonowe (ob. Chwolsohn, die Ueberreste d. altbabyl. Liter.; Renan, Hist. de langues sćmitiques s. 113; J. D. Michaelis, Poet. Entwurf, przedmowa § 5; Movers, Phoeniz. Alterthum III l. s. 238). Maiąc więc przed sobą wzory literatury aramejskiej i panując nad Damaszkiem (ob.) i innemi prowincjami, w których właśnie kwitła taż literatura (od Egiptu do Eufratu), cóż dziwnego, że i swoje pismo hebrajskie aramaizmami zaprawił? Wreszcie, Salomon pisał E. już w podeszłym wieku, kiedy prawdopodobnie już przez częste stosunki z Aramejczykami dobrze był z ich językiem obeznany.—§ 17. Tu możnaby zarzucić: jeżeli w czasach Salomona tak znaną była literatura aramejska, czemuż nie ma tyle aramaizmów w Psalmach, Przypowieściach i innych księgach z wieku Salomonowego? Odpowiedź łatwa, bo język aramejski jest surowszy, twardszy, mniej ma samogłosek, a przeto mniej się nadaje do poezji. Nadto, w poezji religijnej, w Psalmach, mających być spiewanemi przez lud, któremu trudniej było zrozumieć mowę chaldejską, należało więcej niż w ja-kićmkolwiek innćm piśmie unikać chaldaizmów, a jeśli ich kiedy używano to tylko takich, które najmniej wydawały się obcemi. Z podobnej przyczyny Przypowieści pisane są czystszym językiem hebr., bo wiele z nich może już przed Salomonem krążyło w ustach ludu i dla ludu przeznaczone były. Wreszcie i to trzeba mieć na uwadze, że język aramejski obfituje w spójniki. Z tego powodu w poezji (Psalmy), lub zbiorze priy-słowiów (Przypowieści), gdzie spójniki | mniej były potrzebne, mniej się znajduje aramaizmów; w Ekklezjastęsie zaś bardzo wielką liczbę aramaizmów tworzą spójnikowe formy, bo tu one były potrzebne dla logicznego powiązania myśli i wyrażenia zależności jednych zdań od dru-
