urzędu duchownego, do którego są niezdolne, ale z powodu udzielonego im przez przywilej prawa używalności dziesięcin. Tu należą tak zwane tertia ęlecimae, jakie za dozwoleniem Stolicy Apost. pobierali królowie hiszpańscy. Gdy bowiem ci własną krwią i nakładem bronili kościołów od napaści Saracenów, otrzymali w nagrodę z niektórych prowincji państwa dwie trzecie części dziesięcin, duchowieństwu należnych. Przywilej ten, udzielony na czas wojen z Maurami, wymagał także, aby monarchowie uposażyli prafje. Aleksander VI bullą „Dum indefensa" z d. 15 Lut. 14 91 r. pozwolił, aby królewie hiszpańscy na zawsze tertias deci-marum brali z królestw: Kastylji, Leonu i Grenady, co względem Grenady Innocenty VIII na nowo zatwierdził. Były i dz. czysto świeckie, projanae, które niekiedy panowie świeccy podwładnym swoim z roli dawać sobie polecali: o nich obszerniej Gonzałes (cap. 7 de decirn. n. 4). 3. Ze względu na rozciągłość i różność poboru, są dz. powszechne (uni-versales), brane ze wszystkich dóbr jakiej miejscowości, lub ze wszystkich owoców okolicy, i szczegółowe (partieulares), z niektórych tylko ról, lub nie ze wszystkich ziemi owoców dawane; są też zwyczajne (legiti-mae), prawem lub zwyczajem utrwalone, i nadzwyczajne (extraordinariae, v. indictae), które Papieże na potrzeby chrześcjaństwa, np. na krucjaty, naznaczali. Tak uczynił Klemens III r. u88, tak Innocenty XI w potrzebie na wojnę przeciwko Turkom, oblegającym Wiedeń: zwykle więc wojny, ku obronie chrześcjaństwa podejmowane, były do tego pobudką. Wiele z wymienionych dopiero rodzajów dz. były tylko miejscowemi, lub wyszły od dawna z praktyki, a wspominają się tutaj jedynie dla objaśnienia terminów prawnych, używanych w dziełach traktujących o tym przedmiocie.—III. Z czego dz. dawane być mogą, rozpowiadają szczegółowo kanoniści i teologowie. Gruntowe ze wszystkich owoców ziemi, zatem nietylko ze zboża, lecz także z ogrodowizn i drzew, z siana i ziół, gdy te zbierane bywają, bo jeśli łąki służą na pastwiska, wtedy z przychówku bydła, lub mleka i wełny. Kole nowo obsiane, czyli nowiny, dają również dz. plebanowi, w którego leżą parafji, a gdy niewiadomo, wtedy do biskupa należą. Wszystkio gruntowe uiszczają się w tym stanie rzeczy, w którym są one u ludzi w użyciu, np. z roli nie słoma wymłócona, ale z ziarnem, z winnic wino wyciśnięte, z drzew oliwkowych oliwa, dają się bez odciągania wydatków na zasiew i sprzęt, na podatek lub czynsz, gdyż owoce ziemi uważane są jako naturalne; zaraz po żniwach zwozi je właściciel plebanowi, lub ten własnym kosztem zabierać powinien bądź z pola jego, bądź ze stodoły, stosownie do zwyczaju. Jeśli dz. idą z bydła, wtedy następujące reguły przestrzegane bywają: przychówek daje się odkarmiony, aby mógł żyć bez matki; wełna ostrzyżona z każdej dziesiątej owcy; mleka dziesiąte kwarty, lub według umowy w serze i maśle; gdy przez rok na polach dwóch parafji bydło się pasie, lub w jednej ma paszę, a w drugiej nocne legowisko, wtedy sprawiedliwego podziału i umowy dzielą się dz. między obudwóch plebanów. Dla osobistych dz. służyły te zasady: iż je płacono tylko z zysków ruchomych; więc kupnem, darowizną, sukcesją, zapisem nabyte posiadłosci, domy i t. p. nie dawały do nich prawa; odciągano koszta i wydatki rzemiosła lub zajęcia i wypłacano na końcu roku własnemu plebanowi, a zmieniający w ciągu roku parafję, dawał je drugiemu swemu proboszczowi, nie zaś dzielił między obudwóch, jak sądzą
