razie można było wnioskować z działania o przyczynie, a w drogim. nie.#5. W każdym człowieku jedna tylko jest dusza; jest ona nietylko pierwiastkiem życia umysłowego, ale zarazem, choć za pomocą sił różnych, pierwiastkiem zmysłowych i wegetacyjnych funkcji życia. Człowiek tedy tym sposobem składa się tylko z ciała i duszy, i, oprócz tych dwóch składowych części jego istoty, trzeciej żadnej części przypuszczać nie należy; ciało zaś żyje tylko przez duszę, i wszelkie czucie i pożądanie, równie jak wszelki ruch dowolny, w istocie swej bezpośrednio od duszy zależy. Przeciwko temu dichotomizmowi występuje: o) trichotomizm, który w człowieku upatruje trzy substancje: ducha, duszę i ciało, uważając ducha za pierwiastek myślenia i woli, a duszę za pierwiastek zmysłowego i wegatacyjnego życia. Naukę tę podawał już Plato (w Timaeusie), rozróżniając w fztowieku rozumną duszę od drugiej, nierozumnej; następnie manichejczycy (August. De duab. animabus, c. 12) i apollinaryści (Athanas. De incarnat. Christi p. C2 6 ed. Colon. 1686), rozróżniający vooę od ’Jju^tj. Przeciwko uznaniu duszy za pierwiastek życia zmysłowego i wegetacyjnego walczą: b) systematy Dekarta, Leibnica i niektórych nowszych filozofów, jak Lotze’go, którzy funkcje wegetacyjnego i zmysłowego życia przypisują tylko ciału, duszy zaś zostawiają tylko funkcje umysłowe. Naukę Dekarta ob. wyżej s. .127 i 12 8. Podług Leibnica ciało ludzkie, równie jak każde inne, jest tworem natury, złożonym z monad i mającym w sobie zasadę wszystkich swoich ruchów i modyfikacji, każdy ruch, każda modyfikacja ma dostateczną przyczynę w poprzednich modyfikacjach ciała, bez żadnego w tćm przyczynienia się duszy. U Lotze’go (Leben u. Lebenskraft; Mikrokosmos) życie, z jego zmysłowej i wegetacyjnej strony uważane, jest tylko rezultatem skomplikowanego działania sił fizycznych i chemicznych; dusza jest tu rzeczą całkowicie zewnętrzną i obcą życiu ciała, choć z niem połączoną. Podług Gunt.her’a (we wszystkich jego pismach, ale szczególniej w Vorschule zur speculat. Theologie), dusza (ło/Tj) istotą swoją różni się od ducha, ale sama nie może być uważaną za oddzielną i różną od ciała substancję, lecz jest tylko pierwiastkiem natury, duszą naturową (Naturpsyche), o ile ten mianowicie w ludzkiej cielesności podniósł się do najwyższego stopnia udoskonalenia. Dusza taka jest zasadą nietylko wegetacyjnego i zmysłowego życia, ale nadto i pojmowania, tworzenia pojęć. Nie może się tylko wznieść do świadomości siebie; na to potrzeba oddzielnego indywidualnego pierwiastku, ducha, bezpośrednićm stworzeniem Bożem dodanego duszy naturowej. Duch przywodzi zjawiska do ich przyczyny; jak tedy duszy właściwe jest pojęcie, tak duchowi właściwą jest idea, która jest ujęciem zjawisk w ich przyczynie. Gdy duch własną swoją samodzielność i swoją władzę rozumienia (Receptivititt) ku sobie, jako ku ich przyczysie, zwraca, dochodzi do świadomości siebie, do wiedzy o swojej osobie; następnie posuwa się do badania zasady zjawisk natury i wznosi się nareszcie do poznania Boga, jako do najwyższej przyczyny wszech rzeczy.—Podług innej znów nauki, dusza jest pierwiastkiem zmysłowych funkcji ciała, ale życie wegetacyjne zupełnie jest od niej niezależne. Głównym przedstawicielem tej nauki jest Herbart (Dzieła wyd. Hartenstein’a t. 2 § 124; t. 4 § 312). Duszy przypisuje on tylko duchową działalność (geistige Regsamkeit); życie zaś ciała właściwością jest materji. Odmawia on duszy znaczenia pierwiastku ożywczego, ponieważ tym sposobem nie dałaby się, jego zdaniem, uzasadnić jej nieśmiertelność.
