likatniejszy. Język ognia delikatnego i subtelnego, stanowiący wyższą część płomienia, przechodzi z barwy różowej w niebieską; raz bywa widzialnym to znowu znika. Ten płomień subtelny wyobraża pierwszego sługę religji Druzów, czyli rozum, jakim jest sam Hamsa. Symbol ten ma świadczyć o smutnych kolejach życia Hamsy i utwierdzać wiernych w zachowaniu wyznawanej nauki. Podług bowiem rady Hakema, Hamsa musiał wydalić się z Egiptu r. 40 8 hegiry i schronić się do Syrji. Z tej samotni wydawał rozkazy, które ogłaszano Druzom. Hamsa więc jest płomieniem subtelnym, już to widzialnym, już to niewidzialnym. Przed ukazaniem się Hamsy, rozum wcielał się w różne osobistości, takie jak: Noe, Abraham, Mojżesz, Jezus, Mahomet i Mahomet syn Izmaila, wynalazca tłumaczenia przenośnego, ojciec sekty batenów; ci wszyscy byli sługami rozumu wcielonego. Druzowie liczą swą erę od daty objawienia się rozumu w osobie Hamsy. Rok 408 hegiry jest pierwszym rokiem ich ery. Roku następnego (409) Druzowie nie rachują, ponieważ nauka ich w tym przeciągu czasu nie zrobiła żadnego postępu, lata zaś 410 i 411 następują, podług ich liczenia, bezpośrednio po roku 408, w którym umarł Hakem, a Hamsa, za pośrednictwem swych kapłanów, działał ze swego ustronia. Hamsa pozostał na pustyni aż do śmierci. Księgi święte Druzów nadają mu imiona świadczące o wielkości, jaką sobie Hamsa przypisywał. Nazywa się on tam przyczyną przyczyn, nauczycielem całej ziemi, imanem, który mianuje lub degraduje kapłanów wedle swego upodobania, panem czasu, mistrzem nauczania; słowem, wszystkie ma nazwy, jakiemi księgi mahometańskie mianują Boga, nie wyłączając i imienia Allah. Nikt nie może zająć jego miejsca, ponieważ on jest ostatniem wcieleniem rozumu, i dla tego też nie może mieć następcy. Drugi sługa religji zowie się dusza (al fla/sj, która ukazała się w osobie Izmaila, syna Mahometa Tamimi. Izmail początkowo był kaznodzieją batenów. Dusza jest pomocnicą rozumu, ztąd też księgi Druzów nazywają ją Ewą, pomocnicą Adama. Izmail, w skutek stosunku swego z Hamsą, wytworzył ją z rozumu, za pośrednictwem siły i wiedzy. Dusza jest spadkobierczynią rozumu; tak jest nieodłączną od rozumu, jak księżyc od słońca, jak szerokość od długości. Rozum daje, dusza odbiera wiedzę prawdy, jest ona hubką, a rozum krzemieniem, sypiącym iskry; dusza jest kobietą, a rozum mężczyzną. Dusza wcielona w drugiego sługę religji poprzednio ukazała się w osobie Mekdada, towarzysza Mahometa, i w osobie Jana Chrzciciela; jest większą od każdego człowieka, a mniejszą od rozumu, podobnie jak Jan Chrzciciel był mniejszym od Chrystusa, a większym od wszystkich innych ludzi. O Izmailu utrzymują, iż powróci jeszcze w osobie Eljasza. Trzeci sługa religji nazywa się słowo; nazwa ta prawdopodobnie wziętą jest z ksiąg chrześcjańskich. Słowo wynika z połączenia rozumu z duszą; podobnie jak dusza, nie raz się wcielało. Za czasów Hamsy czynność słowa spełniał Mortada, który umarł r. 408 hegiry; po nim nastąpił Mahomet, syn Wahaba. Czwartym sługą, t. j. poprzednikiem, był Salama, syn Abdal Wahab’a. Ten odpowiada knotowi świecy. Nazywa się także prawem skrzydłem, dla odróżnieuia od piątego sługi, który nosi nazwę lewego skrzydła. Księgi Druzów nadają Salamie imię Mostafa, wybrany, ozdoba wierzących, chwała wyznawców jedności Boga, poprzednik. Piąty sługa ustanowiony przez Hamsę był Abu Hasan Ali, syn Ahmeda. Ten pisał wiele książek, sławnych ze swej niejasności, i obowiązek ten pełnił
