Gratus, podobnie jak jego poprzednik prześladowany przez donatystów. Cesarz Konstans, pragnąc ich pozyskać i zarazem wspomódz podupadłych mieszkańców Afryki, póslat 348 r. dwóch urzędników, Pawła i Makarego, z pieniędzmi dla biednych, a z upominaniem do pokoju dla wszystkich. Lecz Donat kartagiński, Donat bp Bagai i insi naczelnicy sekty wzbudzili formalny bunt przeciwko wysłańcom cesarskim, i zmusili ich do użycia surowych środków, na które długo potem gorzko się użalali donatyści (tempora Macariana). Makary kazał z nich kilku ściąć, a między innymi Donata z Bagai, innych wysłał na wygnanie, i przez cale panowanie Konstansa i jego brata Konstancjusza donatyści tylko potajemnie mogli się utrzymać w Afryce. Los ich zmienił się za cesarza Juljana, który, pragnąc powiększyć zamieszanie pośród chrześcjan, przywołał wszystkich biskupów z wygnania, a między nimi i donatystów. Na miejscu Donata lcartagińskiego, zmarłego na wygnaniu, jego zwolennicy wybrali Parmenjana i, przy pomocy żołnierzy i ajentów Juljana, dopuszczali się ciągłych gwałtów na katolikach. Lecz po śmierci Juljana, Walentynjan i Gracjan I wydali w 373 i 3 75 r. surowe prawa przeciwko donatystom, zabronili im zgromadzeń religijnych, a kościoły zabrali na skarb. W tym to właśnie czasie Optat milewitański (z Numidji) napisał swoje sławne dzieło De schismnte donatiatarum, libri contra Parmenianum. Daleko więcej od ostatnich edyktów cesarskich zaszkodziło donatystom rozpadnięcie się ich wewnętrzne na liczne partje, których, jak Św. Augustyn powiada, było tyle, że ich zrachować trudno. Tychonjuaz, uczony donatysta, sformował pierwszy małą pomiędzy nimi, oddzielną partję. Zwalczał on dwa główne punkty swej sekty, a mianowicie chrzest powtórny i zdanie, że Kościół przez tolerowanie grzeszników przestaje być prawdziwym Kościołem. Prawdopodobnie dążył on tym sposobem do pogodzenia donatystów z katolikami, ale ściągnął na siebie tylko nienawiść i prześladowanie. Podobnego losu doznała partja rogacjanów, od Royatuaa, biskupa Cartenny, ok. 3 70 r. założona; partja ta wyznawała najumiarkowańsze pomiędzy donatystami zasady. O klaudjaniatach i urbanensee mało co wiadomo. Primian, który po śmierci Parmenjana ok. 392 r. został donatystowskim biskupem kartagińskim, idąc za zdaniem łagodniejszćm, przyjął do kościoła klaudjanistów i innych notorycznych grzeszników, a ekskomunikował garnących go za to rygorystów, mianowicie zaś swego djakona Maksymiana. Część jednak pewna donatystów kartagińskich i biskupów okolicznych pochwaliła zachowanie się rygorystów, poczem na syuodzie 893 r. zdecydowano zmienić Primiana i wynieść Maksymiana. Inaczej jednak myślała większość bpów donatystowskich, która na synodzie w Bagai oświadczyła się za Primianem, rzucając ekskomunikę na Maksymiana i jego zwolenników. Odtąd maksymianiści wiele wycierpieć musieli krwawych napaści ze strony primianistów. Gdy donatyści tak między sobą się kłócili, święty Augustyn został biskupem Hippony, a llonorjusz cesarzem zachodnim; dwaj ci mężowie zadali ostateczny cios odszczepieństwu: pierwszy swoim rozumem i polemiką, drugi surowością praw ściśle wykonywanych. Od chwili swego wyniesienia na biskupstwo Hippony, św. Augustyn nie przestawał zwalczać heretyków swojemi pismami i kazaniami, utrzymując jednocześnie korespondencję listowną z głównymi przywódcami sekty i starając się, w swoim własnym kościele zwoływaniem licznych synodów, znieść nadużycia dające powód rygorystom, t. j. surowszych zasad donatystom,
