słabą stronę, że w niektórych swoich uprawiaczach wyrodziła się w uganianie za bezpłodnemi subtelnościami i w djalektyczną grę pojęć abstrakcyjnych. Ale ta nagana nie daje się bynajmniej do niej w ogóle rozciągać; owszem, w pracach św. Anzelma, Alberta W., Tomasza z Akwinu, św. Bonawentury, Duns Scota, Hugona i Ryszarda a S. Victore, Mikołaja Kuzy i innych wydała ona najznakomitsze dzieła dogmatyczne (ob. artt. Teologja, Scholastyka). W czasach tych występują sekty gnostycko-manichejskie, jako panteistyczne, zaliczające do swego grona ludzi nieraz duchowo nierównie lepszego losu godnych, jak Eckarta, a nawet Taulera. Panteizm średniowieczny łączył się zazwyczaj z mystyką, przeciwko której występowała mystyka chrześcjańska św. Bernarda, Gersona, Tomasza a Kempis i innych. Na te czasy przypadają rokowania z Kościołem wschodnim, jego oderwanie się, połączenie i znowu oderwanie. Liczne sekty wojują pko organizacji kościelnej, hierarchji, a następnie odrzucają sakramenty, Mszę św. i tym sposobem wywołują ze strony Kościoła wyświecenie wielu punktów nauki chrześcjańskiej. Trzeci perjód, od 1450 aż do naszych czasów. Umysły, zwrócone do badania skarbów klasycznej literatury pogańskiej, mogłyby ztamtąd wiele wydobyć i obrócić na rzecz chrystjanizmu. Ale zamiast wznieść się nad ducha poganizmu, należy tem jego wartości ocenieniem, lguęły one do jego tworów literackich tak dalece, iż nareszcie straciły oko na prawdę nauki chrześcjańskiej i coraz więcej wrogo pko niej występowały (ob. Humanizm). Tymczasem szerzyły się zasady heretyckie, osobliwie wiklefistowskie i husyckie, równie jak mystyczno-panteistowskie, przygotowywując wielką herezję protestantyzmu. Z wystąpieniem protestantyzmu rozpoczyna się po lemika (ob.), przez długi czas zajmująca umysły i coraz systematyczniej i gruntowniej przeprowadzana. Nauki reformatorów o niewolności człowieka, o zbawieniu przez wiarę bez uczynków, o bezwzględnej predestynacji, o bezpożyteczności tradycji, a jedynćm znaczeniu Pisma Św., o kapłaństwie powszechnćm, o Kościele bez głowy widzialnej i bez biskupów i t. d., rozebrał i potępił sobór trydencki, określając przeciwko nim ściśle naukę katolicką. Na łonie protestantyzmu powstały niebawem spory wewnętrzne i nowa herezja na wiele podzieliła się odnóg, na luteranów, zwingljanów, kaluńnistów, anglikanóio, pomijając już wielką ilość sekt drobniejszych. Sekty walczyły pomiędzy sobą zawzięcie, nawzajem wyrzucając sobie herezje. Ale zwolna powstała w protestantyzmie innego rodzaju, a szczególna walka, a mianowicie walka teologji przeciwko dogmatom podanym przez samych reformatorów; zauważono bowiem, że zostają one niekiedy w sprzeczności z Pismem św. i z rozumem. Odrzucono tedy nareszcie zupełnie księgi symboliczne (ob.). Większa część teologów protestanckich wpadła w zupełny racjonalizm i niewiarę, hołdując z kolei różnym systematom filozoficznym. Mniejsza zaś znacznie część, trzymając się Biblji, a wyzwoliwszy się z więzów martwego pietyzmu, zbliża się nieco do Kościoła katolickiego. Zapobiegając wpływowi doktryn racjonalistowskich i liberalistowskich pomiędzy wiernymi, wystąpił Kościół ostatniemi czasy ze sformułowaniem swojej nauki, przeciwnej tyra dwom zgubnym kierunkom, tak w postanowieniach papiezkich (Encyklika Piusa IX Quanta Cura i Syllabus z 1864), jak i na ostatnim powszechnym soborze watykańskim (ob.). Monumentalne dla historji dogmatów dzieło
