papiezkie, uchwały soborowe, listy pasterskie, liturgje, pieśni kościelne, a nawet pomniki sztuki chrześcjańskiej; b) prywatne dokumenty i pisma, jak wyznania wiary pojedyńczych mężów, pisma Ojców Kościoła, historyczne dzieła tyczące dziejów Kościoła, a wreszcie i same nawet pisma heretyków. Historją dogmatów stoi w pośrodku pomiędzy dogmatyką a historją kościelną. Obie te nauki korzystają z jej rezultatów i spożytkowywują je, już to dla wykazania autentyczności pojedyńczych artykułów wiary, już to dla przedstawienia przebiegu życia kościelnego. Historją dogmatów różni się od historji dogmatyki: ta bowiem uczy, jak uczeni teologowie systematyzowali i wyjaśniali naukę wiary; tamta zaś uczy, jak sam Kościół tę naukę formułował. Historją dogmatów przedstawia tedy działalność Kościoła, jako całości; historją dogmatyki przedstawia działalność jednostek, pojedyńczych teologów, pracujących nad tem, aby orzeczone przez Kościół dogmaty systematyzować i objaśnić. W historycznćm rozwijaniu się dogmatów możemy trzy wielkie rozróżnić perjody. Pierwszy perjód od Chrystusa do końca VII w. Walka z poganizmem i fałszywym, zeszpeconym, przeżytym judaizmem, wywołuje szereg apologji chrześcjańskich, które, jak z jednej strony odpierały zarzuty nieprzyjaciół zewnętrznych, tak z drugiej wyjaśniały wewnętrzną prawdę chrystjanizmu. Do dwóch wszakże tych nieprzyjaciół chrystjanizmu przyłączył się jeszcze trzeci, herezja, która już to poganizmem, już fałszywym judaizmemem się posiłkując, chciała ich zasady szczepić na gruncie chrześcjańskim. Filona (ob.) uważać należy za głównego przedstawiciela tego kierunku, jaki w czasach apostolskich dążył do połączenia w jedną całość pogańskich i żydowskich zasad. Pierwsze herezje łatwo dadzą się sprowadzić do filonizmu (ob. Staudenmaier, Philosophie des Christenthums). Najgłębiej na istotę chrystjanizmu godziły następnie herezje: gnostycyzm i manicheizm; przekrzywiając prawdę chrystusową znosiły one zarazem zupełnie moralność ewangeliczną. Herezje te fałszowały naukę o Osobie Chrystusa, Jego boskiej naturze i godności. W dalszym związku z temi herezjami zostaje: eabelljanizm, który naukę o Trójcy Najśw. przekrzywił na panteizra, i arjanizm, który Słowo przedwieczne zamieniał na istotę stworzoną. Następnie idą herezje, fałszujące naukę o połączeniu obu natur w Chrystusie: apollinaryzm, który w Słowie boskiem unicestwia rozum ludzki; monofizytyzm, który znosi naturę ludzką w Chrystusie; monoteletyzm, który znosi w nim wolę ludzką; nestorjanizm przeciwnie, zaprzecza w Chrystusie natury boskiej. Za temi chrystologicznemi herezjami występują antropologiczne, osobliwie pelagjanizm, który, uchwyciwszy się jednostronnie pojęcia wolności, przeczy działaniu łaski Bożej i w wątpliwość podaje grzech pierworodny. Broniąc czystości powierzonego sobie depozytu prawdy objawionej, Kościół na wielu soborach określił napastowaną naukę i na wszystkie czasy utwierdził prawdę. Na pierwszą tę epokę przypadają wielkie prace Ojców (ob.) Kościoła. Drugi perjód od r. 700 rozciąga się do 1450, t. j. do czasu, w którym uczeni greccy uchodzą na zachód ze skarbami starożytności klasycznej. Drugi ten perjód obejmuje całe wieki średnie. Jako główne kwestje czasu występują tu: realizm i nominalizm. Po stronie dobrze rozumianego realizmu stają najznakomitsi mężowie, gdy niżej stojący nominalizm wyradza się później w płytką, sceptyczną, sensualistowską lilozofję. Nie podobna zaprzeczyć, że scholastyka, w ostatnich osobliwie czasach swego panowania, przedstawia niejednę
