kszej łatwości wykładu naukowego ustanowili takową różnicę, przynoszącą tę korzyść, że jednę i tę samą prawdę przedstawia raz ze strony dogmatycznej i umysłowej, a drugi raz ze strony moralnej i praktycznej. Każda bowiem prawda objawiona ma tę dwojaką stronę. Ztąd także bardzo dawne rozróżnienie dogmatów umysłowych i dogmatów praktycznych, dogmata speculatica seu cognitionis i dogmatu practica seu actionis, albo dogmatów wiary i dogmatów obyczajowych, dogmata fidei i dogmata morum. Dogmat wiary, przechodząc w dogmat moralności, staje się prawem życia moralnego, a prawo to równie jest święte i boskie, wierne i niezmienne, jak sam dogmat. W dwojaki zaś sposób prawdy wiary stają się prawami boshiemi dla życia ludzkiego: 1) wprost i 2) pośrednio, t. j : 1) jako prawo przedmiotowe, pochodzące bezpośrednio z tegoż samego źródła, z którego pochodzi dogmat, do jakiego się to prawo odnosi, a zatem od Boga samego; albo też, 2) jako przyjęta wiarą do serca prawda, która stała się żywą zasadą wszystkich czynów człowieka, do czego zresztą i dąży prawo przedmiotowe. W tem znaczeniu wszelkie działanie prawne jest wynikiem prawdy Bożej i prawa Bożego w ogólności. Z samej więc natury rzeczy okazuje się, że moralność opiera się na dogmacie. W nowszych czasach Kant pokusił się wywrócić ten porządek, wywodząc naukę religji z moralności: próba się nie udała i udać się nie mogła. Dogmat więc, według powyższych objaśnień, jest to prawda nadzwyczajnem Objawieniem od Boga udzielona, w Kościele zachowująca się, głoszona i tłumaczona, a wiodąca człowieka do wyższej wiadomości i wyższego życia; albo też w inszćm znaczeniu, uważając dogmat jako jeden, jest to zebranie i całość wszystkiej prawdy objawionej. Po tćm ogólnem określeniu dogmatu pozostaje nam jeszcze dodać niektóre uwagi, co do wzajemnego stosunku dogmatów między sobą, jak również co do podziałów, jakie między dogmatami, ze względu na treść ich lub formę, ustanawiać się zwykły. Dzielą się dogmaty na: 1) ogólne i pojedyńcze (dogmata generalia et simplicia). Dogmaty pierwszego rodzają są naksztalt pojęć zbiorowych, a zatem inne pojęcia w sobie zawierających; dogmaty zaś w nich zawarte i z nich wprost wynikające, zowią się dogmatami pojedyóczemi. 2) Zupełnie innej natury, choć na pozór do poprzedzającego podobny, jest protestancki podział na artykuły fundamentalne i niefundamentalne. Jakkolwiek bowiem różni na różny sposób usiłowali usprawiedliwić ten podział, zawsze jednak rezultat będzie ten, że artykuły tak zwane fundamentalne występują jako istotne i konieczne, niefundamentalne zaś okazują się jako nieistotne, niekonieczne i trafunkowe; podział więc takowy znosi pojęcie prawdy, a tćm samem i pojęcie dogmatu, kiedy prawda chrześcjańska i dogmat chrzaścjański są to dwa wyrazy, jednę i tęż samą rzecz oznaczające: Q,uotquot itague sunt ceritates dwinae et catholicae, tot etiam numerantur fidei dioinae et catholicae dogmata (Chrisman, Reguła fid. cath. Campidon 1792 § 16 p. i6). Ale co w tym podziale najgorszego, to intencja: chciano go bowiem użyć na sklejenie fałszywej zgody religijnej, zaliczając do artykułów fundamentalnych, któreby wszyscy przyjąć mogli i powinni, niektóre tylko, i to blade prawdy deistowskie; wszystko inne zaś, a w szczególności wszystkie prawdy istotnie cbrześcjańskie, zaliczając do artykułów niefundamentalnych, od których dla miłości pokoju godziłoby się odstąpić. 3) Dogmaty konieczne i historyczne-, pierwsze w naturze Boga i rzeczy mąją swoją wiekuistą podstawę (jak dogmat Trójcy Najśw.),
