popierało ono nauki w wjsokim stopniu. Stanowiło ono w tym względzie miłe przeciwieństwo z owymi zelotami protestanckimi, przed których krzykiem zamilkła w Niemczech nauka. Kiedy paryzka akademja dawała Dekartowi przywilej drukowania wszystkiego, coby On napisał, protestanccy teologowie nowego uniwersytetu utrechtskiego z wściekłą potwarzali go zawziętością.“ Zmiana klimatu na delikatne zawsze D’a zdrowie wpłynęła szkodliwie i przyspieszyła śmierć, która nastąpiła 11 Lut. 1650 r. D. był pobożnym chrześcjaninem. Modlił się i przystępował do sakramentów św. (Cf. Emery, Vie religieuse de D., Paris 1811; Baillet, Vie abregee deD., 1691). W czasie pobytu swego w Szwecji, kraju protestanckim, codziennie chodził na Mszę do kaplicy poselstwa francuzkiego. W ostatniej chorobie przyjmował sakramenta św. w obecności całej rodziny posła; zbliżających się do jego łoża prosił, aby o niczem mu nie mówili, jak tylko o miłosierdziu Bożem. Umarł na ręku księdza Viogue, swego spowiednika. W 17 lat po śmierci ciało jego przewiezione do Francji i złożone w kościele św. Genowefy. 2. Z prac swoich D. wydał najprzód Discours de la methode (po łacinie De methodo), razem z Dioptryką, Meteorami i Jeometrją, p. t. Essays philosophiąues, 1637 (w tłum. łacińskiem ks. Stefana Courcelles, przejrzanem przez D-a, ma to dzieło tytuł: Specimina philosophica, 164 4); następnie dzieła łacińskie: Meditationes de prima philosophia, ubi dc Dei existentia et animae immortalitate\ his adjunctae sunt variae objectiones doctorum nirorum in istas de Deo et anima demonstrationes cum responsionibus auctoris, Paris. 1641; Principia philosophiae, Amst. 1644; jest to systematyczne przedstawienie całej doktryny kartezjańskiej; Epistoła Renati Cartesii ad Gisbertum Voetium (głównego swego prześladowcy, professora teologji kalwińskiej w Utrechcie), Amst. 1660; De passionibus animi, Amst. 1650; De homine et formatione foetus, Par. 16 64, po śmierci D-a przetłum. na łaciński język przez Ludwika la Forge; Epistolae R. Cartesii. Po śmierci wydano: Le monde ou traite de la lumiere; Regulae ad directionem ingenii, i Inquisitio veritatis per lumen naturae. Wszystkie dzieła D-a po łacinie wydane zostały w Amsterdamie 1692—1701, 9 t.; franc. tłum. Par. 1722 — 29, 13 t.; wyd. Cousin’a, Par. 1824—26, lit. 3. W piśmie De methodo opowiada D. dzieje wewnętrznego swego żywota. Z wątpieniem opuszcza szkołę, w obcowaniu z ludźmi i badaniu życia chce szukać prawdy. Nie udaje mu się to jednak i dla tego wycofuje się ze świata, skupia się w sobie, aby próbować, czy z siebie, z czystej świadomości samego siebie, nie uda mu się dojść do niezawodnego poznania prawdy. W tym celu wszakże zdawało mu się nieodzowną rzeczą odrzucić wszystko, co dotąd uważał za prawdę, aby inaczej prawda nie zmieszała się z fałszem. Stanowi tedy przechować w sercu wiarę religijną, jako skarb święty i nietykalny; stanowi nadto zachować posłuszeństwo należne ojczyznie; zresztą zaś zrywa ze wszystkiem i rozpoczyna drogę do poznania prawdy, wychodząc z samej tylko świadomości siebie. Stanowisko to usprawiedliwia D. tem, że poznanie osiągnięte zwykłą drogą, przez zmysły lub przez rozum, nie jest pewne. Zmysły bowiem często łudzą, a zatem nigdy ufać im bezwarunkowo nie można, tćm bardziej, że we śnie różne jakoby zmysłom naszym przedstawiają się przedmioty, choć to czyste są złudzenia, a nie mamy pewnego sprawdzianu zdecydowania, czy w danej chwili we śnie, czy też na jawie się znajdujemy. „Zresztą, mówi D., nie wiem, czy nie jest to dziełem Istoty Naj-
