słusznem jest następujące określenie deizmu i teizmu przez Kanta: .Ponieważ pod pojęciem Boga przywykliśmy rozumieć nie bezwiedną i odwieczną naturę, jako podstawę wszech rzeczy, lecz Najwyższą Istotę, która przez własną mądrość i wolę wszystko do bytu wywołała, przeto możnaby deistom odmówić wszelkiej wiary w Boga, a pozostawić im tylko jakąś istotę pierwotną, albo raczej jakąś najwyższą przyczynę. Ale dla tego już, że ktoś czego wyraźnie nie twierdzi, nie godzi się jeszcze obwiniać go, jakoby się tego wypierał; zatem sprawiedliwiej będzie, jeżeli powiemy, że deista wierzy w jednego Boga, a teista w żywego Boga.“ Deizm, jak wyżej powiedziano, powstał i rozwinął się najpierw w Anglji. O deistach angielskich, Blount i Bollingbroke, mówiliśmy już pod właściwemi artykułami. Tu podajemy naukę trzech innych przedstawicieli deizmu: Cherbury’ego, Col!ins’a i Chubb’a. Wiadomości o późniejszych deistach, jak Hobbes, Locke, Mandeville, Morgan, Shaftesbury, Tindal, Toland, Woolston, ob. art. Pierwszym głośniejszym deistą w Anglji był lord Edward Herbert Cherbury (czytaj Czerbóri), potomek starodawnej rodziny, wywodzącej swój początek od Henryka Fitz-Boy, nieprawego syna króla Henryka I, ur. 1581 r. w Montgomery, w Wallji. W pierwszych latach życia chorowity, tak szybko pod względem umysłowym się rozwijał, że już w 12-tym roku bral udział w publicznych rozprawach o logice, oraz pisał greckie i łacińskie dysertacje. Sam się nauczył języków: francuzkiego, włoskiego i hiszpańskiego, a następnie podróżował po Europie, najdłużej zaś przebywał we Francji i Włoszech. Powróciwszy do kraju, zjednał sobie względy króla Jakóba I, który nadał inu tytuł rycerza i powierzył kilka urzędów, później zaś mianował nadzwyczajnym posłem we Francji, celem wyjednania ulg pewnych dla tamtejszych protestantów. Karol I wyniósł go do godności lorda. Podczas wojny domowej, lord Cherbury trzymał stronę parlamentu. Kiedy wojska królewskie zburzyły zamek lorda Cherbury, parlament w nagrodę przeznaczył mu roczną pensję, którą wszakże niedługo pobierał, gdyż umarł w Londynie 20 Sierp. 1648 r. Z polecenia Karola I napisał: The li/e and reign o/ King Henry VIII (życic i panowanie kr. Henr. VIII),Lond. 1649, 1672, 1682 fol.; jesttoapologja Henryka VIII. Drugiem jego dziełem było: Krpeditio ducia de Buckingham in Ream insulam. Opus posthumum, quodpublici juris jecit Tim. Balduinus, Lond. 1 65 6. Syn lorda Cherbury wydał pozostało po ojcu poezje 16 65. Jego autobjografję ogłosił Horacy Walpole, w drugiej półowie XVIII w.: The li/c o/ lord Herbert Cherbury, written by himsełf and publishcd by Horace Walpole, 1 7 64, 1 7 78. — Większego znaczenia były filozoficzno-religijne utwory lorda Cherbury. Jeszcze 16 24 r. napisał traktat O prawdzie, drukowany w Paryżu (De reritate, proid distinguitur a recelatione, a verisimili, a possibili et /alsoj. Tenże traktat wyszedł później (1645) w Londynie, pomnożony dwiema rozprawami: O przyczynach błędów i o religji ludzi świeckich (De causis errorum, una cum tractatu de religione laici et appendice ad sacerdotes), 1645 wyszło także najgłośniejsze dzieło Cherbury’ego O religji pogan (Liber de religione gentiłium errorumgue apud eos causis), z dopełnieniami, 1 668 i 17 00 w Amszterdamie; na angielski przełożone 1 705 r. W dziełach wyżej przytoczonych zawiera »ię pewien systematyczny wykład deizmu, którego szerzenie autor zadaniem życia swego uczynił. Cherbury utrzymuje, że wszystkie religje można do pięciu następujących punktów sprowadzić: i) istnienie Boga; 2) po-
