lecz o kierunki i ideje, których wyobrazicielami, według pojęć wielu, były owe osobistości, i nie poeta, lecz odwieczna prawda, moralność, historją, chrystjanizm zasiada do sądu nad niemi. Skoro zaś prawdzie zadość się stało, i poeta od allegorji i idei do ich wyobraziciela, t. j. do rzeczywistej ludzkiej jednostki przechodzi, okazuje Bię zaraz, że ludziom ludzkim sądem autor Boskiej komedji sprawiedliwość wymierza. Francesca di Rimino i Ugolino są wymowną odpowiedzią tym, którzy jak Szlegel brak uczucia Dantemu zarzucają (Inf. 5, 38). Niepodobna także mieć mu tego za złe, że większą część gwelfów w piekle pomieszcza, skoro i gibellinów nietylko nie oszczędza (Inf. 10), lecz nawet drogie sercu jego osoby zasłużoną karę otrzymują; a przecież, aby nie wpaść ze sprawiedliwości w niewdzięczność, w tych samych osobach ich zkądinąd wielkie zasługi i przymioty z zapałem opisuje (Inf. 13, 15, Purg. 2, Inf. 4; spotkanie się Dantego z jego nauczycielem Brunetto Łatini, z Piotrem de Vineis, Casellą i mędrcami przeszłości). Nie można go także obwiniać o brak prawowierności, jeżeli karci niegodnych dostojników Kościoła, lecz jednocześnie nie szczędzi tych, co święte jego prawa w czembądź gwałcą (Purg. 20, 86; Fryderyk II w piekle). Czyż mógł D. dać wymowniejsze świadectwo swojej prawowierności, jak u-tą pieśń Raju, gdzie występują w całym blasku św. Dominik i św. Franciszek? Niektórzy pisarze protestanccy uważają nawet Dantego za poprzednika Lutra, lecz w takim razie, zgodnie z ich pojmowaniem katolicyzmu, toż samo należałoby powiedzieć o św. Bernardzie z Clairvaux, o św. Katarzynie z Sieny, a nawet o Ojcach trydenckiego soboru (Gischl, Dante’s Unterweisnng ueber Weltschópfung etc). Naukową treść Boskiej komedji Ozanam (Dante et la philosophie catholique au trezieme siecle) temi określa słowy: „Jest to poetyczna summa teologji i filozofji XIII wieku. Wiara jest podstawą i zakończeniem wiedzy Dantego. Całej jego filozofji koroną jest moralność; filozoficzny też systemat Dantego opiera się na trzech pojęciach: na pojęciu złego, walki między złem a dobrem i trjumfie dobra. W pierwszej części (Infer no) rozwija poeta systemat złego, grzechu i zbrodni, przy czem scholastyczne teorje są mu podstawą do allegorycznego upoetyzowania piekła w sfery i kręgi. W drugiej części przeprowadza D. analizę umysłowej i praktycznej działalności człowieka, i dochodzi do wniosku, że wszelka pożądliwość w samowolnej miłości bierze początek (Purg. 17); zboczenia miłości zawierają jeszcze coś z pierwiastku Bożego i mogą być poprawione przez oczyszczenia, których cały szereg przedstawiony w czyścu (Purgatorio), odpowiada rozmaitym grzechom i winom ludzkim. Trzecia część (Paradiso) wyobraża teoretyczną i praktyczną doskonałość, odpowiednią do różnego rodzaju cnót. Ideałem dobra jest pozostawanie w wewnętrznej harmonji z ustanowionym przez Boga samego kościelno-politycznym systematem, w którym się mieszczą wszystkie warunki najwyższego udoskonalenia (cf. wzniosłą allegorję świętego orła, Parad 18, 19, 20). Gwałt, zadany Kościołowi lub państwu (symbolicznie przedstawiony w osobach Judasza, Brutusa i Kassjusza, z których pierwszy zaprzedał Zbawiciela, a dwaj drudzy zdradzili Cezara), jest najgłębszym upadkiem. Tu i owdzie wspaniały systemat moralny Boskiej komedji przeplatają głębokie metafizyczne spostrzeżenia, które poeta mimochodem cudownym swoim językiem wypowiada. Tak więc powstał poemat zdumiewający rozmiarem (ma
