Beatrycy, wykonanie zaś pomysłu nastąpiło po wygnaniu z Florencji. Dopiero więc wtedy, „kiedy wszystko utracił, co mu drogie było,“ zabrał się D. do napisania poematu. DWina commedia jest też nawet pod względem formy obrazem losów naszego poety. Utraciwszy zmysłową, grzechami i niesprawiedliwością skażoną ojczyznę, autor Boskiej komedji udaje się w drogę do prawdziwej i wiecznej ojczyzny. Beatrice, ideał najczystszej cnoty niewieściej, porzuciła ziemię i osierociła Dantego. Lecz spodziewa się on ujrzeć ją znowu w niebie: tylko wiedza rzeczy niebieskich, rzeczy boskich, może go do niej znowu zaprowadzić, tylko w dążeniu do sfer nadziemskich może on znaleść pociechę i zaspokojenie stroskanej duszy. Beatrice zidealizowana, uduchowniona, jest dla poety do końca życia gwiazdą przewodnią. Ztąd też nazywa on ją „ubłogosławiającą.“ Nie od razu wszakże wstępuje Dante na duchowe wyżyny. Przeniewierza się pierwszej miłości, zwraca się ku Gemmie Donati i sprawom publicznym, co go wprowadza w ponury las intryg, zabiegów i grzechów społeczeństwa i polityki; wrogie potęgi i zawziętość przeciwników niweczą wszystkie zamiary poety i obalają jego szczęście. Skutkiem doznanych boleści na innej drodze, przez podniesienie ducha ku sferom nadziemskim zamierza on osiągnąć pokój i zbawienie. Z początku poświęca się nauce ludzkiej i tym sposobem wchodzi do przedsionka mądrości Boskiej. Wirgiljusz, wieszcz światowładnego Rzymu, jest dla naszego poety przedstawicielem ludzkiej mądrości. Za przewodnictwem Wirgiljusza rozpoczyna D. swój wielki proces oczyszczenia, mający go poprowadzić ze społeczności odepchniętych, ze stosunków ziemskich i pospolitych, przez piekło i czyściec do raju, i połączenia z Beatrycą, a następnie do najwyższego szczęścia niebieskiego. To najwyższe zjednoczenie i szczęście jest owocem badania wiedzy ludzkiej i nauki o Bogu, która poetę odwiodła od grzechu i zwątpienia, a poprowadziła do wiary i cnoty. W allegorycznej wędrówce przez piekło, czyściec i raj, poeta spotyka się z najznakomitszemi osobistościami przeszłości, a w rozmowach z niemi i z swoim przewodnikiem znajduje sposobność do wypowiedzenia głębokich myśli o życiu i świecie. Symbolika kar i nagród, genjalne przedstawienie wieszczych widzeń, zdumiewające mądrością spostrzeżenia nad biegiem spraw ludzkich, i najwznioślejsze filozofowanie, tworzą jednę nieporównaną epopeję. Tej głównej allegorji posługuje, że się tak wyrazimy, skomplikowany mechanizm poematu. Jak Beatrice i Wirgiljusz są allegorjami tylko, choć przyświeconemi i duchowo podniesionemi wyobraźnią poety, tak samo rzecz się ma z innemi osobami, z mitologicznym aparatem piekła, z topografią czyśca i piekła, ze stopniowaniem kar i oczyszczeń, z astronomją i apokaliptyczemi wizjami Królestwa Bożego. Plastyczne uobrazowanie czy to mąk piekielnych, czy to trwogą przejmujących scen czyścowycb, tak oddziaływa na czytelnika, że ten pomimowoli zapomina o allegorycznym charakterze poematu: obrazy te bowiem, pod tchnieniem genjalnej duszy poety, nabierają takiego życia i prawdy, iż allegorja zdaje się być rzeczywistością, zaczerpniętą ze sfer umysłowi ludzkiemu niedostępnych. O tej allegoryczności osób, występujących w Boskiej komedji, zapomniano, zarzucając poecie niekiedy brak uczuć ludzkiuh, sprawiedliwości, łagodności, a nawet prawowierności, obwiniając go o stronniczość w przedstawieniu charakterów, ich przewinień lub zasług. Dantemu wszakże nie chodziło tu o osobistości,
