Maria novella. Jednocześnie zakwitło malarstwo pod pędzlem Cimabue, Griotto i Oderisi da Gubbio, a Florentczyk Casella podniósł muzykę do wysokości innych sztuk pięknych. Dokądkolwiek udawał się D., wszędzie spotykał zarody nowego życia. W Lombardji widział on „ogród Włoch“, pracowitemi rękami z łona wód wydarty; na falach Adrjatyku i morza Tyrreńskiego snuły się tysiące okrętów, naładowanych dziwami dalekiego wschodu; gdzieindziej kwitnęły rękodzielnie, w których się wyrabiały zbroje, mające zdobić piersi najpotężniejszych mocarzów Europy; w Toskanji mnożyły się fabryki słynnych na świat cały jedwabnych tkanin. W Wenecji mógł poznać nasz poeta owego Marco Polo, co, jako wędrowiec do nieznanych dotąd krajów środkowej Azji, pierwszą naukową podróż odbył, a w Rzymie spotkać się z pielgrzymami, którzy tam z całego chrześcjaństwa na pierwszy jubileusz (lSOO) przybyli. Bujny rozkwit życia społecznego nie mógł pozostać bez wpływu na wrażliwą duszę Dantego, lecz tragiczne wypadki, w które owa epoka tak była bogatą, jeszcze silniej oddziałały na jego umysł. Nadawało się zaś do tego samo przyrodzone usposobienie Dantego: od dzieciństwa już poważny i surowy, ze szczególnym interesem śledził i badał to wszystko, w czćm najpotężniejsze czynniki natury ludzkiej do walki z sobą występują. Jeszcze nic wyszedł nasz poeta z lat pacholęcych, a już o uszy jego obijały się straszne powieści o tragicznej śmierci Konradyna, ostatniego z dynastji Ilohensztaufów; koniec znowu życia zatruł mu los Kościoła, tak nazwana babilońska niewola papiestwa. Przeznaczono mu też było przeżyć ostatnią niepomyślną krucjatę Ludwika IX i upadek Ptolemaidy, ostatniej warowni chrześc. w Ziemi św. (i 291 r.). Krwawe sceny, jak nieszpory sycylijskie i zniesienie zakonu templarjnszów, nadużycia władzy świeckiej w sferze życia religijnego, upadek tak niegdyś znakomitych zakonów, słabnięcie wiary, a wzmaganie się herezji, w końcu zaś bezsilność władzy cesarskiej we Włoszech, wszystko to w ciężki i dotkliwy sposób odbijało się na duszy Dantego, którego marzenia i myśli skierowane były ku pomyślności Kościoła i społeczności cywilnej, oraz ku idealnćj obojga harmonji. Jeżeli do tego dodamy bolesne próby, przez jakie sam poeta przechodził, moralny i polityczny zamęt, który się tak boleśnie dał mu uczuć, to łatwo pojmiemy głęboki smutek, przenikający najznakomitsze jego utwory.—W skutek budzącego się między stanami średniemi nowego życia, język ludowy coraz większe zdobywał sobie znaczenie. Brunctto Latini, nauczyciel Dantego, Cino da Pistoja, Gwido Cavalcanti i Guinicelli zasłynęli już poprzednio ze swoich włoskich poematów. Lecz D. od razu ich prześcignął i zaćmił blaskiem genjuszu: autor jednego z najznakomitszych dzieł, jakie wydał duch ludzki, stał się on prawdziwym ojcem języka i narodowej literatury włoskiej, Homerem Ttalji i całej nowoczesnej poezji. Dzieło to Dantego nosi nazwę Diuna commedia, w stosunku do którego inne pisma poety moją tylko podrzędne znaczenie.—Jak w katedrach średniowiecznych kształty wszystkich królestw natury i obrazy dziejów ludzkich, ziemia i niebo łączą się w symboliczną jedność przybytku, mającego być miejscem obcowania między Bogiem a duchem człowieczym, tak podobnie w Dancie ześrodkowała się cała wiedza współczesnej mu epoki; a w żywćm połączeniu z jego indywidualnością wydała nieśmiertelny utwór: Boską komedje. Pierwszy do niego pomysł powstał w duszy poety po śmierci
