rozerwaną została podstawa do wszelkiego ludzkiego ich uszlachetnienia. — Ale główną w cywilizacji rzeczą jest uszlachetnianie duchowego człowieka, tak w umysłowej jak moralnej jego stronie, a szczególniej w tej ostatniej. Żeby zaś umysłowe kształcenie odbywało się normalnie, aby nie krzywiło się kierunkiem fałszywych, upodobanych w jakim czasie teorji, slużyć mu ma za gwiazdę przewodnią objawienie Boże. Kształcenie umysłowe, oddalające od Boga, jest nie cywilizacyjne, lecz destrukcyjne i w rezultatach swoich zawsze anarchiczne i barbarzyńskie. Ale większej wagi jeszcze jest moralne uszlachetnienie człowieka. Prawdziwa cywilizacja objawia się bowiem właśnie zwalczeniem w nas zwierzęcej, niskiej i samolubnej natury. Wykształcenie umysłowe bez moralnego jest tylko polorem cywilizacyjnym, werniksem, pod którym rzeczywisty kryje się barbaryzm. Ponieważ zaś umoralnienie bez religijnych pobudek nie możliwe, przeto tu wykazuje się potężne, cywilizacyjne znaczenie Kościoła chrześcjańskiego. Cywilizacja, rozciągająca się do cielesnego, umysłowego i moralnego życia narodu, objawiać dopiero może rzeczywiście uszlachetniający wpływ na jednostki, rodzinę, na małżeństwo, na szkołę i na państwo, na prawodawstwo i na dobry obyczaj w życiu codzienném. 3. Prawdziwa cyw. powinna być: 1) historyczną. Jak pojedyńczy człowiek, którego nauka i wychowanie przerwane zostały zewnętrzną jaką przeszkodą, szwank ponosi na wiedzy swojej i wykształceniu woli, tak również cierpi i społeczeństwo, gdy mu sztucznie wszczepiają tak zwane nowe idee. Społeczeństwo jest tém, czém się stało przez powolny swój historyczny rozwój i dla tego słusznie oburza się ono i wstręt czuje do napastniczej propagandy radykalizmu. Zawsze też najszlachetniejsze w społeczeństwie osobistości bronią historycznego dorobku cywilizacji, i dla tego przez doktrynerów rewolucyjnych nazywani są nieprzyjaciółmi postępu i cywilizacji. I Kościół w swojej wielkiej pracy cywilizacyjnej, zwalczając kłamstwa i nieprawości starożytnego poganizmu, zachował, oczyścił i uszlachetnił co tylko w nim było dobrego i czysto ludzkiego. Liberalizm zaś występuje wszędzie jako wróg historyzmu, deklamuje przeciwko średnim wiekom i całej przeszłości, i na miejsce historycznie i organicznie rozwiniętego życia społecznego chciałby narzucić sztuczne formy swoich teorji. Społeczeństwa w ten sposób przerabiać niepodobna, ale same próby takich przeróbek sprawiają zawsze pomieszanie pojęć, skażenie charakterów, głębokie rozdarcie społeczeństwa na nienawistne sobie partje, i gwałtowne wstrząśnienia. 2) Drugą cechą prawdziwej cywili-
sumpcyjnej siły ludu i z przyrostem nędzy klas ubogich, jednocześnie wzmaga się ciągle nagromadzenie bogactwa w klasach wyższych.“ D. 16 Kw. 1863 r., a zatém w 20 lat później, przy przedstawianiu swego budżetu objawił: „Od 1842 do 1852 przychód opodatkowany Angljii wzrósł o 6%. W ośmiu latach, od 1853 do 1861, wzrósł, biorąc za podstawę r. 1853, o 20%. Fakt jest tak zdumiewający, że wydaje się prawdzie nieprawdopodobnym... To nadzwyczajne pomnożenie bogactwa i siły ogranicza sią całkowicie i wyłącznie do klas właścicieli.“ Sławny mąż stanu mógłby był dodać, że znowu z drugiej strony w tym samym prawie stosunku klasa średnia spada do proletarjatu, że przeto tyle na rzeczywistém uszlachetnieniu narodu ginie, ile wyższe klasy zyskały na bogactwie. Cf. Schäffle, Kapitalismus und Socialismus, Tübingen 1870.
