zasłonił, kazał katowi wypłacić 25 sztuk złota. Chrześcjanie rozpostarli około niego chusty, aby krew jego zachować. Po ścięciu, chroniąc jego zwłoki przed szyderstwem pogan, ponieśli je wierni na opodal leżące pole i tam je w nocy pogrzebli przy drodze Mappale. Później zbudowano dwie kaplice na cześć jego: jednę nad grobem (Mappalia), drugą na miejscu ścięcia (Mensa Cypriana). Posłowie Karola W. otrzymali od mahometańskiego króla Afryki pozwolenie otworzenia grobu ś. Cyprjana i zabrania jego relikwji, które r. 802 czy 806 przeniesione były do Arles, później do Lyonu, a za Karola Łysego do Compiègne; część ich przeniesiono później do kościoła w Rosnay pod Oudernade we Flandrji. Na obrazach przedstawiają go jako biskupa i doktora Kościoła, z mieczem, znakiem jego męczeństwa. Oprócz już wspomnianych dzieł, po C. został się jeszcze traktat p. t. Testimoniorum adversus Judaeos libri 3, którego 2 pierwsze księgi, napisane ok. r. 247, zawierają dowodzenia, że Stary Testament już ustał (lib. I) i że Chrystus jest Bogiem, przez którego jedynie zbawienie otrzymać możemy (lib. II). Księga III, dodana później, zawiera przepisy moralne i dyscyplinarne. W Liber ad Demetrianum (ok. r. 253) wykazuje C., że przyczyną klęsk państwa są nie chrześcjanie, lecz poganie. Inne dziełka (Opuscula) ś. C-a są: Liber de habitu virginum, do dziewic, które poślubiły czystość; De mortalitate, pisane podczas zarazy: zachęca, żeby się nie obawiać śmierci; podobna treść jest w Liber (v. Epistola nd Donatum) de exhortatione martyrii, pisaném ok. r. 252, podczas grożącego w Afryce prześladowania, które gdzieindziej już się srożyło; De unitate Ecclesiae (v. De simplicitate praelatorum), pisane r. 251, przeciw tym, którzy dali się uwieść do schizmy nowacjańskiej; ś. Cyprjan rozwija tu zasadę: Extra Ecclesiam nulla salus; De lapsis, o zasadach względem przyjmowania do jedności kościelnej tych, którzy podczas prześladowania okazali słabość w wierze (lapsi), za co od Kościoła odpadli, i przeciw nadużyciu ze strony męczenników i wyznawców, że zbyt łatwo udzielali odstępcom libellos pacis (Klüpfel, De libellis martyrum, Fribur. Brisg. 1777); De oratione, oprócz ogólnych uwag o modlitwie, zawiera doskonałe myśli nad każdą częścią modlitwy pańskiej; De opere et eleemosynis; De bono patientiae; Dt zelo et livore; Epistolae 83, licząc w to już wyżej wspomniane, których autentyczność jest podejrzaną, i kilka innych pisanych do Cyprjana (Ep. 3, 19, 21, 26, 30, 31, 39, 46, 48, 50, 78, 80). Wszystkie powyższe dzieła nader są ważne dla literatury kościelnej, pod wzgledem dogmatycznym i historycznym. Do pism zmyślonych pod imieniem Cyprjana, należą: Ad Novatianum de spe veniae non neganda; Exhortatio ad poenitentiam; De aleatoribus; De singularitate clericorum; De 12 abusionibus saeculi; do wątpliwych: De spectaculis; De laude martyrii; De disciplina et bono pudicitiae. Żywot ś. Cyprjana opisał jego djakon Pontius: Vita et passio s. Caec. Cypr. (ap. Ruinart, Acta Martyr. ap. Bollandist. Acta ss. 14 Septemb. i w wydaniach dzieł ś. Cyprjana). Ruinart (op. c.) wydał Acta proconsularia de morte s. Cyprjani. z których przytoczyliśmy wyjątek; zresztą wiele materjału do tego znajduje się w Listach ś. C-a; wzmiankę także o nim mają: Eusebius, Hist. Eccl. 6, 43. 7, 3. S. Hieronym. Catalog. c. 67; ep. 41. Lactantius Divin. inst. 5, 1. S. Augustin. De baptis. cont. Donat. 2, 27. 3, 12. 5, 17. Sermo 309—313. Z prac bjograficznych o ś. Cypr. zasługują na wspomnienie: Prudent. Marani (w Opp. s. Cypr.); Rettberg, Thascius Caec. Cyprianus, Götting. 1831;
