ziemi, ślubu ubóstwa składać nie myśleli. Tylko siedm miesięcy Cr. pozostawał w Irlandji. Następnie udał się do Szkocji, gdzie już Karol II na króla ukoronowany został. Bitwa pod Dunbar (3 Wrześ. 1650) otworzyła przed Cr. bramy Edynburga; bitwa pod Worcester (3 Wrześ. 1651 r.) zmusiła Karola II do ucieczki, i zwycięzca nakazał Szkotom przyjęcie rzeczypospolitej. W 1652 purytanie byli panami trzech królestw. Jeszcze w 1651 r. wydany został akt nawigacyjny, od którego datuje się monopol handlu morskiego Anglji. Zwycięztwa Cr-a zapewniły ostateczny trjumf partji wojskowej. Najpierw rozwiązano długi parlament i zastąpiono go wojskową administracją; następnie zwołano parlament, złożony z ludzi silnej wiary, z „świętych,“ jak ich wówczas nazywano. Ten parlament także rozpędzono, kiedy się okazało, że większość jego członków składa się z nowochrzczeńców. 16 Grud. 1653 ogłoszoną została nowa konstytucja państwa z parlamentem, radą najwyższą i protektorem. Oliwier otrzymał godność protektora i nowy porządek rzeczy podtrzymywał więzieniem i traceniem przeciwników, rojalistów i republikanów. Za rządów Cr-a działo się to, czego znosić nie chciano za Karola I, i co wtedy za nieznośną tyranję uważano. Pierwszy parlament, zwołany przez protektora, został rozwiązany za zamiar przystąpienia do poprawy konstytucji; drugi przywrócił dawny podział na dwie izby; trzeci przed zebraniem się został rozwiązany i „panowanie świętych“ okazało swą nieudolność nietylko do zapewnienia szczęścia na tamtym, lecz nawet i porządku na tym świecie. Cr. wszakże wytrwale obstawał za swoim systematem. Do walki z przeciwnikami dodawało mu otuchy przekonanie, że działa w sprawie Boga Jakóbowego przeciwko Beljalowi: nawet na łożu śmiertelném nie opuściła go myśl, że umiera bez grzechu. Dla obalenia potęgi czarta przedsięwziął on wojnę pko Hiszpanji, pierwszemu mocarstwu katolickiemu, i chciał jej zadać cios stanowczy odebraniem Indji Zachodnich. Lecz oczekiwania jego nie spełniły się. Wojna pochłonęła olbrzymie summy pieniędzy i nie doprowadziła do pożądanego celu. W Anglji coraz nowe powstawały spiski na życie protektora. Wrodzona melancholja zwiększyła się po stracie ukochanej córki, i organizm, który tyle trudów poprzednio bez najmniejszego szwanku przenosił, nie mógł wytrzymać wysiłków pięcioletniego panowaia nad Anglją. Crom. umarł w dniu rocznicy zwycięztwa pod Worcester, 3 Wrz. 1658. Cf. Życie Cr. przez Jeudy Dugour, Par. 1795; Villemain, Hist. de C., Par. 1819 2 t. Memoires of. Ol. C., Lond. 1804. (Höfler). J. N.
Cromwell Tomasz, przez długi czas faworyt Henryka VIII, króla angielskiego, i jedna z głównych przyczyn jego odpadnięcia od Kościoła, ur. przy końcu XV w. z rodziców niskiego stanu. Ojciec jego był kowalem, a według innych właścicielem folusza pod Londynem. Tomasz za młodu służył w kawalerji w wojnach włoskich, potém był w służbie kupca weneckiego, a później wrócił do Anglji i kantor kupiecki zamienił na studja prawnicze. Kardynał Wolsey (ob.), natenczas kanclerz Anglji, posługiwał się nim przy skasowaniu niektórych klasztorów, który to obowiązek, Tomasz spełnił ku zadowoleniu swego pana i ku zaopatrzeniu własnej kieszeni. Sądząc z własnych jego wyrażeń, zasady jego były haniebne. Przejął od Machiavellego zdanie, że cnota i występek są to tylko czcze słowa, któremi może się uczony w swoim gabinecie przyjemnie zajmować, ale które szkodzą tym, co u dworu chcą szukać karjery. Sztuka mądrego dworaka polega na tém, iżby przejrzał przez zasłonę, którą książęta skłonności swoje pokrywają, i wymyślił najwłaściwsze ku zadowole-
