domo, że August, oprócz testamentu (którego fragment na pomniku ancyrańskim), zostawił jeszcze relację o stanie cesarstwa Rzymskiego: libellum, (quo) opes publicae continebantur: quantum civium, sociorumque (więc nietylko liczba obywateli) in armis, quot classes, regna, provinciae, tributa aut vectigalia et necessitates...; quae cuncta manu sua perscripserat Augustus (Taciti An. I 11; Dionis Cass. Hist. rom. l. 56 c. 33). Swetonjusz (Vitae Caesar. in August, c. 101) relację tę nazywa Breviarium (lub Rationarium) imperii. Z czegóż zaś mogła być zebrana taka relacja, jeśli nie ze szczegółowych raportów od cenzorów (popisujących) i mierników (agrimensores) cesarskich? (Cf. Wallon, De la croyance due à l’Evang. ch. III). Św. Łukasz przeto nietylko nie staje w sprzeczności z historją świecką, ale jeszcze podaje fakt do jej uzupełnienia służący. Nie potrzebując jednak domysłów, istnienie takowego popisu jest udowodnione podaniami pisarzy. W II w. żyjący Marcjon, fałszując Ewangelię św. Łukasza, wyrzucał z niej właśnie tekst o owym popisie całego świata (Tertull. De Carne Christi c. 2). Tertuljan zaś, broniąc wiarogodności św. Łukasza, odpowiada mu: Quem (censum) testem fidelissimum Dominicae nativitatis romana archiva custodiunt (advers. Marcion. l. 4. c. 7) i dodaje (ib. c. 19), że odbywał ten popis Sentius Saturninus. Aethicus Isther, czy też inny pod jego imieniem się ukrywający autor Cosmographiae, dzieła pisanego w IV w., opowiada, że jeszcze w 44 r. przed er. chrz., za konsulatu Juljusza Cezara i Antoniusza, postanowieniem senatu podzielone zostało Rzymskie państwo na 4 części i rozmierzone: zachód przez Didima, wschód przez Zenodora, północ przez Theodota, południe przez Polykteta, i że ta operacja trwała do 25 lat (Aethicus Ister, Cosmogr., Lugd. Bat. 1685 s. 26; cf. Plinii Hist. nat. III 3, 14). Liter coloniarum, dzieło przypisywane Frontinowi i pochodzące niezawodnie z I w. ery chrz., i Flaccus Siculus, autor także w I w. żyjący, w dziele De conditionibus agrorum, opowiadają, że tablice pomiarów gruntowych, jako przygotowawcze do ustanowienia podatków, zostały złożone w archiwum państwa za Augusta (ob. Grammatici veteres, Berolini 1848 s. 239, 154). Toż samo opowiada Kassjodor (Varia, III 52: Augusti siquidem temporibus orbis romanus agris divisus censuque descriptus est, ut possessio sua nulli haberetur incerta, quam pro tributorum susceperat quantitate solvenda) i Suidas, pisarz X w. (Lexicon, v. Άπογραφη). Ten ostatni dodaje, że 20 mężów było do tej czynności wybranych. Ogólny więc pomiar ziemi i popis ludności w całém cesarstwie Rzymskiém (descriptio orbis universi, o jakiej mówi św. Łukasz) i to popis dokonany w skutek edyktu Augustowego, wątpliwości podlegać nie może. Zkądinąd jeszcze wiemy, że taki pomiar i popis miał miejsce w Gallii, 12 r. przed naszą erą (Tabulae Claudianae, odkryte w Lyonie 1527 r. i dziś tamże znajdujące się w pałacu Saint-Pierre). Że zaś czynność ta wymagała nie jednego roku, ale lat kilku, lub kilkunastu, ztąd popis Judei mógł się odbywać, na mocy tego samego edyktu, w Gallji roku 12, a w Judei r. 6—4 przed n. er. Ta też właśnie powolność jego może stała się przyczyną, że historycy wyraźniej go nie opisują. Zresztą, milczenie Tacyta i innych nie może stanowić trudności. Tacyt nie pisał szczegółowej historji Augusta; Swetonjusz pisał biografje, nie historję; Diona Kassjusza Historiae romanae księga 55 (od r. 745—761 zał. Rz.), w którejby się powinien znajdować ten edykt, doszła nas tylko w fragmentach. Podobnież i monument ancyrański, na którym odczytano te-
