mówi, że do jego czasów było 67 popisów ludności: ostatni (67) popis odbyli cenzorowie: Cn. Cornelius Lentulus Clodianus i L. Gellius Poplicola, co miało miejsce w r. 684 od zał. Rzymu, a w 70 przed erą chrz. Popis 68 odbył się w 42 lat potém, gdy August był szósty raz, a Marek Vipsanius Agrippa drugi raz konsulem; oba censoria potestate odbywali ten popis w r. 726 od zał. Rz., a 28 przed er. chrz. Popis 69 odbywał sam August, na mocy imperii consularis; konsulami byli wtedy O. Marcius Censorinus i C. Asinius Gallus, w r. 746 od zał. Rz., a w 8 przed erą chrz. Popis 70,na mocy imperii consularis, odbywał August i Tyberjusz. Był to ostatni rok Augusta: 767 od zał. Rz., a 14 ery chrześć. Lecz żaden z tych trzech popisów nie da się zastosować do Luc 2, 1. 2. gdyż wspomniany pomnik mówi tylko o obywatelach rzymskich (civium romanorum censa sunt capita), a nie o wszystkich poddanych cesarstwa Rzymskiego. Św. Józef zaś nie był obywatelem rzymskim. Nadto, w Luc. 2, 2 jest mowa o popisie ludności całej ziemi (ma się rozumieć podległej cesarstwu), ut describeretur universus orbis, gdy tymczasem niema o takim popisie mowy ani we wspomnianym testamencie, ani u historyków, opisujących szczegółowo dzieje Augusta, jak Tacitus, Suetonius, Dio Cassius; milczy też Józef Flawjusz. Wreszcie Rzymianie za Heroda nie mieli prawa czynić takiego popisu. Takim jest zarzut ze strony historji świeckiej, przeciw Luc. 2, 1. 2. Na to odpowiedzieć możemy, że, pomimo tego milczenia pomników i historyków, popis powszechny ludności cesarstwa rzymskiego podczas Nar. Chr. uważać musimy za rzecz dowiedzioną; że jeden był popis powszechny za Heroda, o którym mówi św. Łukasz; drugi zaś popis w Judei, po wygnaniu Archelausa, kiedy Judea oddaną została pod władzę prokuratora rzymskiego, zależnego od rządcy Syrji, i o tym drugim, w 12 lat późniejszym od pierwszego, mówi Józef Flawjusz. Popis (census) był dwojakiego rodzaju: jeden właściwy, zasadzał się na spisie ludności, oszacowaniu majątków prywatnych i wyznaczeniu, ile kto ma płacić podatków; drugi zasadzał się albo na samym tylko spisie ludności, albo, co najwyżej, razem i na oszacowaniu majątku (ob. Norisii De cenotaph. pisan. diss. II c. 11 § 10, 11). Ten ostatni bywał przygotowaniem do pierwszego. Rzymianie bowiem mieli zwyczaj w krajach nawet wolnych, z sobą sprzymierzonych, jeżeli je zamierzali całkowicie wcielić do państwa i na prowincję rzymską zamienić, wywiadywać się zawczasu o majętności ich, aby po zajęciu prowincji mogli odrazu z niej ciągnąć korzyści: tak uczynili w Macedonji za Pawła Emiljusza, w Azji po porażce Antjocha. Mając zamiar po śmierci Heroda uczynić Palestynę prowincją swoją, zawczasu sobie drogę przygotowywali do opodatkowania. Bywało nawet, że podatki nakładali, nie czekając formalnego przyłączenia kraju. Tak uczynili z Klitami, narodem kappadockim, któremu zostawili wolność, a przecież do podatków zmusili (Tacit. An. VI 41). W Judei, gdzie król Herod wszystko robił dla przypodobania się Augustowi, mogli Rzymianie czynić popis przygotowawczy. Była to operacja powolna, nie pociągająca za sobą gwałtów, jak przy popisie właściwym, kiedy ściągano podatki, zatém i do rozruchów nie było powodu. To nam tłumaczy, dla czego Józef Flawjusz o takowym popisie nic nie wspomniał, gdy przeciwnie o drugim rozpisuje się, z powodu rozruchów, jakie mu towarzyszyły. Usunęliśmy więc dowody przeciw przypuszczalności popisu, o którym mówi św. Łukasz. Dowody za przypuszczalnością jego mamy następujące. Wia-
