rany przez św. Mesropa, postawił Kościół na tej stopie pomyślności, na jakiej stał on zaledwie w najlepszych czasach (Goriun, Lebensbeschreibung Mesrop's übers. von Welte, Tübingen 1841). Zburzone przez odstępców i Persów kościoły zostały odbudowane, karność kościelną przywrócono, nowe klasztory wzniesiono i otworzono szkoły, w których młodzież sposobiła się do stanu duchownego. Do podniesienia religji w Armenji wielce się przyłożył św. Mesrop, ułożeniem alfabetu armeńskiego, w skutek czego, zaraz wytłumaczono na język krajowy nietylko Pismo św., lecz i niektórych greckich i syryjskich ojców Kościoła i kilka dzieł klassycznej starożytności (Quadro delle opere di vari autori anticamente tradotte in Armeno, Venez. 1825, p. 7—29). Oprócz Sahaga i Mesropa, w sprawie tłumaczenia ksiąg przyjęli udział: Józef i Esnich, Jan i Arzan, Leontes i Goriun, za co współcześni nadali im dobrze zasłużone miano „tłumaczów.“ Na synodzie narodowym w Walarszapat (426 r.), licznemi prawami i postanowieniami określono stosunki i obowiązki kapłanów, chorbiskupów i biskupów, zalecono im ścisłe przestrzeganie kanonów i czystości obyczajów. Na następnym synodzie (432 r.) przyjęto uchwały powszechnego synodu efezkiego, wyrzeczono klątwę na Nestorjusza i jego stronników, przytém zalecono dokonać nowe tłumaczenie Pisma św., podług autentycznego egzemplarza greckiego, otrzymanego z Efezu, co też wkrótce uskuteczniono. Kiedy później nestorjanie przetłumaczyli na perski, syryjski i armeński języki, dzieło Djodora z Tarsu i Teodora z Mopswestu, i rozszerzali między wiernymi, dla dowiedzenia, że ich nauka zgodna jest z pojęciem ojców Kościoła, zwołał Sahag nowy synod do Asztiszat (435 r.), na którym pisma te zostały potępione, a w sprawie połączenia dwóch natur w Chrystusie, nauka Kościoła katolickiego została uznaną i uświęconą. Po śmierci Sahaga, Mesrop objął patrjarchat, lecz jako zastępca tylko, dopóki nowy patrjarcha nie zostanie obranym. Nowy patrjarcha nie został obrany i Mesrop kierował sprawami Kościoła w Armenji do końca życia. Jego następcą był patrjarcha Józef, gdyż Surmag, Berkiszo i Samuel byli ludzie niegodni, niemoralnego życia, intrygami i poparciem władzy świeckiej wyniesieni do godności rządców Kościoła w Armenji. Rządy Józefa, który słynął z gorącej wiary i gorliwości w sprawie Kościoła, pamiętne są tak nazwaną wardańską wojną, w której Armenja znajdowała się już kilkakrotnie na brzegu przepaści i zdawało się, że nawet wiara chrześcjańska przed nauką Zoroastra ustąpić musi (biskup armeński Elizeusz, naoczny świadek, dokładnie opisał tę wojnę. Najlepsze wydanie jego dzieła wyszło po armeńsku w 1838 r.). Długa i ciężka wojna, w której oprócz mnóstwa poległych, wielu chrześcjan zostało wymordowanych, zakończyła się zwycięztwem Kościoła katolickiego w Armenji. Ani odstępstwa możnych, ani zabiegi nestorjanów i innych kacerzy nie zachwiały silnej wiary Armenów. Zasługuje tu szczególniej na wzmiankę patrjarcha Jan (Mantacunensis), od 480—487 r., który poprawił liturgję kościoła armeńskiego, pogodził z Kościołem tych, którzy od niego poprzednio odpadli, i przyjął uchwały synodu chalcedońskiego, odrzucane dotąd przez niektórych, oskarżających je o nestorjanizm. Lecz herezja znalazła dostęp do głowy Kościoła armeńskiego: patrjarcha Nerses z Asztarag, w prowincji Bagrewand, na synodzie w Feyin czyli Foyin, ówczesnej rezydencji patrjarchalnej, nad rzeką Mezamor, na północ od Asztaszat, potępił synod chalcedoński, jako nestorjański, i tym sposobem pośrednio przynajmniej oświad-
