się w Tortan, w prowincji Daranalja „do białego bożka Barsam“ (Agatang. II 10). Wyżej wspomniany Abgar był pierwszym księciem armeńskim, który przyjął naukę Chrystusa. Sprawa jego nawrócenia łączy się ze znaną korespondencją Abgara i Chrystusa (ob. Abgar), w skutek której, jak podanie niesie, wysłany został jeden z 70 uczniów, Addeusz, do Edessy, dla wyleczenia Abgara z jego choroby i głoszenia Ewangelji Armenom. Abgar uwierzył w Ewangelję, wyzdrowiał i przyjął Chrzest św. Za jego przykładem poszła rodzina i dworzanie, a następnie lud cały; zniszczono ołtarze i posągi bogów, a świątynie pogańskie zamknięto. Addeusz, wyznaczywszy na następcę po sobie Aggeusza, poszedł dalej głosić słowo Boże, Abgar zaś zajął się gorliwie rozszerzaniem i umocnieniem prawdziwej wiary między swymi poddanymi. Chrześcjaństwo rozszerzało się szybko, lecz często pozornie. Wielu było takich, co przyjęli nową naukę, z chęci przypodobania się monarsze, i ci wszyscy, po śmierci Abgara, do pogaństwa wrócili. Pod następcami Abgara, Ananunem (Anonym) i Sanatrugiem, rozpoczęły się prześladowania chrześcjan. Ananun kazał obciąć nogi Aggeuszowi, w skutek czego ten ostatni umarł; Sanatrug, któremu po śmierci Ananuna, oprócz Armenji, dostała się także Edessa, z warunkiem, aby mieszkańców nie zmuszał do odpadnięcia od religji chrześcjańskiej, nie dotrzymał danej obietnicy, lecz kazał otworzyć świątynie pogańskie, zabijał chrześcjan, a między nimi zgładził własną córkę, imieniem Sanducht, i podobno Addeusza, który do Armenji wrócił; za co wszystko lud przezwał go zabójcą Apostołów (Cfr. Tübinger Quartalschrift. Jahrg. 1842, p. 336—65). Po nim panowali nad Armenją sami tylko pogańscy książęta, aż do Tirydata W., i chrześcjaństwo, jeżeli nie zupełnie znikło w tym kraju, to przynajmniej bardzo słabo się przechowywało. I tak Euzebjusz (H. E. II. 1) i Sozemenus (H. E. VI. 1) świadczą zgodnie, a inne wiadomości świadectwo ich potwierdzają, że wielu było rozproszonych po tym kraju chrześcjan za czasów Kozroesa I (214—259), których ten król skazał częścią na niewolnictwo, częścią na śmierć (Cf. Tschamtschenanz, Gesch. Armeniens I 359). Że jednakże większość ludności była pogańską, a chrześcjaństwu nieprzyjazną, widać najlepiej ztąd, że Bardadsan (Bardesanes), który chciał nawracać Armeńczyków, niczego nie dokazał i musiał kraj ich opuścić. Dopiero od czasu nawrócenia Tirydata (302 r.), który poprzednio okrutnie chrześcjan prześladował, na nowo chrześcjaństwo zapanowało w Armenji. Grzegorz Oświeciciel, z królewskiego rodu pochodzący (ur. w Walarszapat r. 257), z początku nielitościwie dręczony przez Tirydata w ciągu kilku lat, rzucany do dołu, napełnionego kałem i wężami, lecz zawsze cudownie ocalany, stał się apostołem Armenji. Tirydat przyjął chrześcjaństwo, a za nim możni i cały lud. W Cezarei został wyświęcony Grzegorz, przez św. Leoncjusza, na biskupa i zwierzchnika Kościoła w Armenji. Z wielką roztropnością i poświęceniem sprawował rządy Kościoła. Zburzono dawne świątynie pogańskie, a ich miejsce zajęły kościoły chrześcjańskie, bogato w fundusze na służbę Bożą zaopatrzone; w większych miastach założono stolice biskupie; zakładano klasztory, seminarja i szkoły dla ludu. Kiedy więc chrześcjaństwo w Armenji na silnych stanęło podstawach, a jego przyszłość trwałemi urządzeniami została zabezpieczona, Grzegorz udał się na pustynię, wyświęciwszy poprzednio, na żądanie Tirydata, swego syna Arystagesa na swego następcę, który też, podług jego wskazówki i w jego duchu, Kościołem armeńskim rządził. Około tego czasu nastąpiło nawró-
