(wyd. Aldus, Venetiis 1502, razem z innymi poetami chrześcjańskimi; ztąd kilkakrotnie przedrukowywano). Kommentarz do tej poezji dodał Arrius Barbosa (w wyd. Salmanticae 1516). Są też jego trzy listy (w Galland’a Biblioth. Patrum. t. XII, razem z Actus Apost.). Carmen elegiacum ad Parthenium (w Opera Sirmondi t. I). Migne przedrukował tylko listy w Patrol. lat. curs. tom. 68. X. W. K.
Archelaus, syn Heroda W. i samarytanki Malthaki, wychowany w Rzymie. Po śmierci ojca, cesarz August powierzył mu rządy Idumei, Judei i Samarji, z tytułem ethnarchy. Po 10 latach panowania, za okrucieństwa, zwłaszcza względem Samarytanów, został pozbawiony swego urzędu (6 r. po Chr.); dobra mu skonfiskowano, a on sam na wygnaniu skończył życie w Viennie, w Gallji (Joseph. Antt. I. 17. De Bello l. 1 et 2). Przybrany ojciec Pana Jezusa, wiedząc o okrucieństwie Archelausa, po powrocie z Egiptu schronił się nie do Judei, lecz do Nazaret, w Galilei. Mat. 2, 22. 23. X. W. K.
Archelaus (święty), biskup w Charrae (Cascarensis, v. Cascharorum, v. Carrarum), w Mezopotamji, żyjący ok. r. 278, gorliwy obrońca wiary przeciw Manesowi. Sławną jest jego dysputa z tym heretykiem w Charrae, potém we wsi niedalekiej od swej stolicy. Z niej to powstały Acta disputationis cum Manete i List, w którym Archelaus uczy Djodora, kapłana, jak ma odpierać zarzuty manichejczyków. Pierwotnie napisane po syryjsku, św. Hieronim czytał przełożone na język grecki przez Hegemona, biskupa chalcedońskiego (S. Hieron. De script. eccl. c. 72. Photii Biblioth. cod. 85); z nich także Sokrates (Hist. eccl. l. 1, c. 22) opowiedział historję Manesa. Lecz oryginał i przekład zaginęły. Zostało się tylko bardzo dawne tłumaczenie łacińskie i fragment grecki u św. Epifanjusza (Haeres. 66, n. 25—32). List, z fragmentem dysputy po łac., wydał najprzód Henryk Walezjusz, w dopiskach do Historji kośc. Sokratesa (Historia eccl. Eusebii Socratis etc.). Zacagni znalazł rękopism prawie całkowity tegoż dawnego przekładu łac., p. t. Thesaurus verus, sive Disputatio habita in Charcar etc. i wydał w Collectanea monumentorum vett. (Romae 1698); powtórzył Gallandi w Bibtioth. Patr. t. III. X. W. K.
Archeologja biblijna, albo żydowska, nauka o starożytnościach narodu żydowskiego, a mianowicie o zwyczajach domowych, urządzeniach społecznych i obrzędach religijnych dawnych Żydów, aż do nar. Chrystusa. Do niej należy też geografja biblijna (ob.). Archeologja biblijna jest jednym z pomocniczych środków zrozumienia Pisma św. Z tego powodu wiąże się ona z archeologią innych wschodnich narodów, o ile to przyczynić się może do wyjaśnienia życia Izraelitów. Źródłami tej nauki są: 1) Pismo św. Star. i N. Test. Lubo arch. b. ma je objaśniać, jednakże sama znajduje tam wiele objaśnień, przez porównywanie jednych miejsc z drugiemi. 2) Dzieła Józefa Flawjusza (ob.) i Filona (ob.), pisarzy żydowskich. 3) Talmud (ob.). 4) Pisma niektórych pisarzy klassycznych (Herodota, Djodora Sycyl, Strabona, Tacyta), o których użyciu ob. rozprawy w Ugolini Thesaurus, tom. II i Joan. Reiskii, Diss. de scriptor. romanor. judaicam circa historiam falsis narratiunculis (Wolfeubüttel 1691). 5) Opisy podróży do Ziemi św. (Itineraria). — Literatura. Nader szacownym jest zbiór dzieł i rozpraw różnych autorów o starożytnościach biblijnych, w Blasii Ugolini Thesaurus antiquitatum sacrarum, Venetiis 1744—69, w 34 tomach in fol. maj. Inne dzieła znajdują się wyliczone w Allioli’ego Handb.
