stanowią (ad Scapul. 1, 2). Tutaj wyrobił się też język łaciński kościelny, i właśnie wspomniony Tertulljan, kapłan kartagiński, pierwszym jest łacińskim pisarzem kościelnym. Wówczas już Kościół ten odznaczył się licznymi męczennikami (jak Perpetua i Felicyta za Septimjusza Sewera 202). Metropolją prokonsularnej Afryki była Kartago. W III w. nowacjanie, a w IV donatyści zawichrzyli pokój i pomyślność Kościoła w tych stronach. Największego męża swego miał Kościół zachodnio-afrykański w św. Augustynie, biskupie Hippony (Hippo regius), † 430. Za jego życia Afryka zachodnia liczyła przeszło 400 biskupstw; Kościół dotarł aż do pustyni. Ouergla, Rat-Ghadames były stolicami biskupiemi. R. 428 Wandalowie, wezwani przez Bonifacego, rządcę rzymskiego, założyli tu własne państwo i, jako wyznawcy arjanizmu, srogo prześladowali Kościół. Wprawdzie odetchnął Kościół, gdy Belizarjusz, wódz Justynjana, położył koniec panowaniu Wandalów, ale niebawem (w VII w.) zapanowali tam Arabowie. Rozpoczęło się wówczas konanie całej tej Afryki chrześcijańskiej, straszliwe, bohaterskie. Ogromna ilość rodzin była przerzuconą w głąb Arabji; pozostali musieli odstąpić muzułmanom równiny i doliny, a ratując życie, uchodzili w góry Atlasu (Kabyle) lub w pustynię (Mzabici i Tuaregi). Długo pomiędzy tymi zbiegami przechowywała się wiara. W XI w. mieli jeszcze swoich biskupów. Jeden z nich, Serwandus, wyświęcony był przez Grzegorza VII w Rzymie. Poprzednio Leon IX żalił się, że ta część Afryki liczyła tylko 5 biskupów. Później wiadomości już prawie żadnych nie ma ztamtąd. Chrześcjanie tamtejsi, otoczeni fanatycznymi muzułmanami, surowo wciąż prześladowani, w coraz głębszą zapadając ignorancję, przyjęli zwolna iślam. Po XIV w. żaden z historyków lub podróżników arabskich, w tych stronach, nie robi wzmianki o chrześcjanach tamtejszych. Są jednak do dziś dnia pewne słabe ślady dawnej wiary pomiędzy Tuaregami i Mzabitami (Cfr. list ks. Lavigerie w Missions Cath. n. 9 i 16 Oct. 1868). Zdobycie Algieru przez Francuzów rozbudziło nowe dla tych stron nadzieje Kościoła. R. 1838 założone zostało biskupstwo algierskie. R. 1866 Algier został metropolją, a 1867 Oran i Konstantyna dwóma należącemi do niej biskupstwami. Zakazy rządu francuzkiego tamowały nawracanie muzułmanów; jednak 1868 r. założono tam seminarjum missjonarskie. Wiernych w Algierze jest przeszło 100,000, ale po większej części Francuzów i ludności napływowej. Są tu trapiści, szarytki, jezuici, bracia i siostry missji zagranicznych. Kongreg. Propagandy, dekretem z 6 Sierpnia 1868, ustanowiła nową missję, p.t. Delegacji apostolskiej Sahary i Sudanu. Missję Maroku sprawują zakonnicy hiszpańscy reguły Alcantara. R. 1843 były tylko 4 stacje missyjne. Po wojnie z Hiszpanją 1860 r. położenie chrześcjan polepszyło się; wzniosło się kilka kościołów chrześcjańskich, mianowicie w Tetuanie. O Tunisie, Tripoli, Kongo, Przylądku Dobrej Nadziei, Madagaskarze obacz oddzielne art. — We wnętrzu Afryki, w IV w. powstał do dziś żyjący abissyński czyli etjopski Kościół (ob. Abissynja). Odkrycia brzegów afrykańskich przy końcu wieków średnich, otworzyły nowe pole prac missjonarzom. Powstały wówczas biskupstwa, które do naszych przetrwały czasów, a mianowicie 1) Angra na Azorskiej wyspie Terceira od r. 1534, wiernych liczy 236,241, probostw 110; 2) Funchal na Maderze od r. 1514, probostw ma obecnie 50 i 116,000 wiernych; oba biskupstwa należą do prowincji lizbońskiej: 3) Canarias, założone 1405 r., połączone z biskupstwem 4) Teneriffa (Niva-
