Strona:PL JI Kraszewski Wieki katakombowe odczyt2 part07.png

ścioły te późniéj wraz z inną własnością chrześcijan skonfiskowano, jednakże we 30 lat Gallien oddaje napowrót chrześcijanom; było już ich wówczas w samym Rzymie 40. Dyoklecjan powtórnie zburzyć je rozkazał.. Tylko 33 lat, od dekretu Galliena do prześladowania Dyoklecjana, spokojnie w nich się modlili wyznawcy nowéj wiary.
 O budowie kościołów pierwotnych, żaden nas dokument nie naucza; wiemy o ich istnieniu tylko, wszystko jednak wnosić każe iż były podobne do kaplic w katakombach, tylko od nich obszerniejsze.
 Jedynym pomnikiem ikonograficznym z IV wieku, świadczącym o formie kościołów, jest grobowy monument z Watykańskiego podziemia, na którym w płaskorzeźbie są dwa kościoły. Widać na nich dosyć wyraźnie drzwi z podniesionemi z obu stron zasłonami u wnijścia, nawę podłużną, i zakończenie jéj półkuliste.
 Nazwanie bazylik jest już późniejsze od panowania Konstantyna; pierwotnie używano wyrazu: kościół, Ecclesia.
 Poszanowanie dla kościołów było wielkie i zewnętrznemi znakami się objawiało. Znany jest ten ustęp Seneki, w którym on maluje, jak czuli nawet poganie czém był dom ten Boży, gdzie duch ludzki na modlitwie i rozmyślaniu podnieść się usiłował i oczyścić. „Gdy wchodzimy do świątyń, powiada on, układamy zewnętrzną postać naszą; zbliżając się do ofiary, twarz oblekamy pokorą; spuszczamy togę, a całéj osobie nadajemy powierzchowność skromną.” Chrześcijanie tém bardziéj szanowali miejsce modlitwy i ofiary. Dla tego przed wnijściem obmywali twarz i ręce w przeznaczonych na to wodotryskach; zdejmowano obuwie niekiedy obyczajem wschodnim, jak dziś jeszcze to czynią Ormijanie w Turcyi i w Etjopii. Cesarze i królowie wchodząc w darze składali broń, korony nawet i straż swą zewnątrz zostawiali. Wchodząc w progu padano na twarz, całowano drzwi. W kościele panowała cisza