Strona:PL JI Kraszewski Listy from Świt Y1884 No17 page276 col2 part1.png

jowy; pod ręką późniejszych mistrzów staje się filozoficznym, moralizującym, wkracza w dziedzinę ekonomii, ma odwagę sięgać do wszystkich pól życia i wszystkie stosunki jego ku celom swoim obracać.
 Używa — i nadużywa wolności, jaką sobie sam przyznaje, i nierzadko z niezwykłą siłą — zdobywa. Giętki, podatny, umiejący dogadzać wszelkim upodobaniom, romans czytanym dziś jest przez ogromną powszechność ludzką, i krzywdzi właściwą poezyę, od któréj pożycza treści, nie troszcząc się o jéj artystyczną formę.
 Mamy dziś romanse dla różnych usposobień i gustów; mamy je różnéj miary i wagi. Turgenieff pisze swoje nowelle w dwudziestu wierszach, Balzak wymyśla Komedyę ludzką w stu tomach.
 Nie można się więc dziwić, że powieści są powszechnie czytane. Każdy naród ma właściwy sobie rodzaj powieści. Włosi stworzyli nowellę, Anglicy — powieść długą i humorystyczną, Francuzi — pseudo-filozoficzną i — plugawą; Niemcy wreszcie fantastyczną (Hoffmann) i historyczną. Obecnie patrzymy na upadek romansu francuzkiego, który, stawszy się naturalistycznym i doświadczalnym, schodzi aż do rynsztoka.
 Czytelnictwo lada jakich powieści, kiedy przybiera znaczne rozmiary, nie może być bez wpływu na społeczność. Znane są przykłady procesów kryminalnych, w których wpływ powieści na podsądnych został skonstatowany. Na oswojonych z książką, romans nie wywiera wpływu; ale jak lekarstwo, wzięte naczczo, działa gwałtowniéj; tak samo powieść dla nieprzywykłych, dla młodzieży, dla tych, co nic jeszcze nie czytali, może się stać niebezpieczną. Będąc rozrywką dla jednych, staje się trucizną dla innych, niedoświadczonych, których wyobraźnie gorączkowo podnieca i wzbudza niedorzeczne marzenia.
 Ale zarazem — ile jest chwil w życiu, w któ-