Strona:PL Honoryusz Balzac-Komedya ludzka tom I 012.jpeg

resów, reformy państwa, języka i nauki, systemy administracyjne, błędy i prawdy we wszystkich rzeczach. To téż w dziełach jego odbił się najszczegółowiéj i najwyraziściéj ten chaotyczny świat myśli, pragnień, żądz, namiętności, kultury i obyczajów, jaki był we Francyi za monarchii lipcowéj, reprezentantki panowania bogatego mieszczaństwa. Zarówno dyskusye polityczne, jak marzenia socyalne St. Simonistów, Furierystów, zarówno sceptycyzm religijny, jak pragnienie stworzenia nowéj wiary, zarówno zdobycze naukowe, jak i fantazye szarlatańskie, a ponad tém wszystkiém górujące operacye pieniężne, które dają ton epoce, które pozwalają na wszystkie fantazye, wywołują zbytek i zepsucie, rodzą zawiść, zniechęcenie, rozpacz proletaryatu: oto sprzeczności, oto kontrasty, nie sztuką lecz życiem wywołane, które służą Balzacowi jako spostrzegaczowi i analitykowi za materyał do tworzenia dzieł znakomitych.
 Ale gdyby utwory Balzaca były jedynie wiernym obrazem Francyi za czasów Ludwika Filipa, tobyśmy je cenili i wysoko cenili jako dokumenta historyczne niepospolitéj wartości, które interesują przedewszystkiém Francyą a Europę o tyle, o ile obyczaje i pojęcia francuzkie znaczny wpływ na nią wywierały jak dawniéj, tak i w tym właśnie czasie. Jest wielu i to nadzwyczaj utalentowanych poetów i powieściopisarzy, co olbrzymią cieszą się sławą i powodzeniem przez pewien przeciąg czasu, ponieważ umieją doskonale wyzyskać usposobienie chwili i jéj najbliższe interesa, nie troszcząc się o nadanie swym utworom wiecznotrwałéj wartości; to téż, gdy to usposobienie i te najbliższe interesa zmienią się, przejdą w inną fazę; wówczas owi sławni poeci i powieściopisarze mają już znaczenie czysto historyczne i w późniejszych czytelnikach nie budzą takiego jak dawniéj zapału, niekiedy zaś nawet wstrętem przejmują. Takim był wielce ulubiony pomiędzy rokiem 1830 a 1840 Paweł Lacroix (Jacob le bibliophile); takiemi w znacznéj części pierwszorzędną odgrywający rolę między 1840 a 1850 Aleksander Dumas (ojciec) i Eugeniusz Sue. W swoim czasie więcéj czytano i więcej podziwiano ich utwory aniżeli utwory Balzaca; twórcy Monte-Crista i Żyda Wiecznego Tułacza uchodzili za gwiazdy pierwszéj wielkości; niebawem wszelako blask tych gwiazd przyćmił się, a znaczenie, a świetność natomiast gwiazdy Balzaca ukazała się w całéj pełni. I nic dziwnego; tamci rachowali tylko na ciekawość chwilową, na zajęcie wyobraźni czytelnika obrazami jaskrawemi, na współczucie dla poruszanych kwestyj bieżących; dlatego téż przedstawiali człowieka w karykaturze, z nadmiernie uwydatnioną jedną stroną jego umysłowości czy serca; ten umiał się wznieść ponad chwilę i potrafił pod skorupą Francuza z czasów Ludwika Filipa przedstawić człowieka, odwołując się do tych uczuć, które się w najgłębszéj naturze