Strona:PL Edward Abramowski-Pisma T.2 396.jpeg

kich, jako anachronizm w dzisiejszym stadjum społecznego rozwoju. Ideał wspólności, a przynajmniej jego materjał psychologiczny doświadczenia życiowego, wyrasta więc bezpośrednio z ekonomicznego podścieliska życia, zanim jeszcze myśl ludzka zwróci się retrospekcyjnie ku tradycjom i wyszuka w nich wzory podobieństwa. Możnaby raczej uważać, że retrospekcja właściwa zjawia się dopiero jako drugorzędny wynik myślowego uświadomienia tych skłonności duchowych, które wytwarzają się bezpośrednio pod wpływem warunków życiowych. „Prawo retrospekcji“ byłoby więc tylko intelektualnem odbiciem się „prawa zwrotności“ rzeczowych warunków życia społecznego. Zdaje się nawet, że to właśnie ma na myśli Krauz, mówiąc, że „zagadkę (połączenia teraźniejszości z przeszłością) rozstrzyga życie, jak wogóle cały ten proces odbywa się w swej głównej części nieświadomie“. „Gdy nieskończenie małe, mówi on dalej lecz ciągłe postępy podstawy społecznej i jednoczesne niezadowolenia, doszedłszy do pewnego stopnia nagromadzenia, całkują się i wypierają z kolei ustrój panujący, zdobycze jego zlewają się w jedną nową całość ze wznowionemi formami poprzedzającego“.
 Nie idzie jednak zatem, ażeby retrospekcja, jako fakt psychologji klasowej, pozbawiona była istotnej siły przewrotowej i w ewolucji społecznej zjawiała się w charakterze epi-fenomenu, zbytkownego dodatku, którym intelektualizm ludzki przyozdabia żywiołowe procesy życia zbiorowego. Krauz słusznie zupełnie przypisuje jej charakter rzeczywistego bodźca rozwojowego, co zasługuje na szczególną uwagę w jego pracy. Wprowadza on tu bowiem na widownię dziejową nowy zupełnie czynnik — estetyczny, który dotychczas przez badaczy mechanizmu przewrotowego społeczeństw nie był uwzględniany. Retrospekcja, podług Krauza, owo „wywoływanie duchów“, „Dziady“ historyczne, sama przez się posiada siłę rewolucyjną, dzięki pierwiastkowi piękna, który w sobie zawiera. „Zadaniem wspomnień przeszłości, mówi on, jest dostarczać dążeniom ku przyszłości — żywiołu estetycznego, tkanki marzeń“. Wzory, poczerpnięte z oddalonej wiekami tradycji, jako przeciwstawienie do tego, co dzisiaj uciska, wskutek swego oddalenia właśnie od walki życiowej, zatracają wszelkie cechy