zbeda, ‘nicpoń’), o ‘zuchwałym, bezczelnym’ (zbedný, o człowieku ‘karnym i kornym’, arcyrzadkie), od pnia bŭd-, ‘czuwać’, i ten przymiotnik popłacał u nas od 15. do 17. wieku; szczególniej śmierć tak obzywano, ale i chorobę, głód, wszystko co ‘obrzydłe, nienawistne’. To niezbedny dotrwało do 18. w., ale drukarze, zapomniawszy o niem, poprawiali je niby na niezbędny, i śmierć stawała się teraz niezbędną, pozostając zawsze jeszcze ‘obrzydłą’ (tak jeszcze w Marji Malczewskiego!). Wkońcu mylna pisownia całkiem znaczenie zniekształciła, niezbędny nabrało znaczenia ‘tego, czego się pozbyć nie można’, co u nas zawsze było: niezbyty (»niezbyta śmierć«), a wkońcu dorobiono i zbędny, zamiast jedynie poprawnego zbytny, zbytni. Tak jak od jadę ani od idę nie mamy przymiotników na -ny, tak samo nie powstał żaden od będę; drukując dawnych autorów, należy prowadzić walkę z zecerami, co niezbedny zawsze na niezbędny »poprawiają«; nasze przedruki (z 19. wieku) stale też tego potwora wsadzają; dziś on istotnie »niezbędny«.
nieżyt, w biblji ‘pryszcz’, ‘wrzód’, jak w czeskiem, zresztą ‘słabość, co nie żywi człowieka’, szczególniej ‘katary’ i ‘reuma’; »krosty białe przodkowie niesztowicami zwali«, prawi Syreński, ale to żywcem czeskie nesztowice (z neżitowice).
nigdy, nigdzie; niegdy(ś), niegdzieś; złożone z ni-k-, nie-k-, od pnia pytajnika k-to, i z dwiema doczepkami: -gy i -da, cerk. nikŭgŭda i někŭgŭda; pierwotne nigda zastąpiliśmy rychło nowem, na -y; pomijam niekiedyś i inne; dalej nijaki, niejaki, a obok nich dawne nikaki, niekaki; najdłużej utrzymało się nikakie(j), w znaczeniu ‘nijak’, ‘w żaden sposób’, aż do 17. wieku; nikam (‘nikędy’, ‘nigdzie’) jeszcze u Kochanowskiego.
nijeden, ‘żaden’, w 15. wieku ogólne, np. w rotach: »nie uczynił nijedny(!) szkody«, albo »nijedne krzywdy«, »nijenego rękojemstwa«; przyimek rozrywał stale to złożenie: »ni pod jednę szkodę« (‘pod żadną szkodę’), jak i podobne psałterzowe »w pyszności i niewrządności« znaczy: ‘w pyszności i w nierządności’. Zamiast nijeden piszą czasem mylnie niejeden. W biblji przeważa już niżadny, z tą samą przestawką: »nie wchodzi niwżadną zmowę« (‘nie wchodź w żadną zmowę’), aż wkońcu samo żaden (wedle jeden) miejsce obu zajęło; niżadny i w rotach. Nic dziwnego, że owego rozrywania niezawsze przestrzegają, np. w psałterzu: »w niewinowactwie« (‘w niewinności’), itp.; do dziś ono w niskąd (i z podwojonym przyimkiem zniskąd) obok nowszego znikąd.
niknąć, łączy pozornie dwa przeciwne znaczenia: zniknąć, ponik(wa), o ‘rzece, co w ziemi ginie, by dalej znowu wytrysnąć’, nikły, znikomy; i przeciwne, ‘wydobywania się na wierzch’, wzniknąć, przeniknąć, przenikliwy, wynik; różnica zawisła głównie od przyimków. Cerk. nic, tak samo rus., ‘twarzą do ziemi pochylony’, niczati, ‘pochylać się twarzą do ziemi’ (p. wyżej nice), ale samoniczen, ‘to, co samo rośnie’, wŭzniknąti, ‘przyjść do siebie’. Lit. tylko w tem drugiem znaczeniu: inikti, apnikti, ‘rzucać się’ (na kogo, do roboty, itp.).
nikt, skrócone z nikto, co w 16. wieku, a i dziś po narzeczach, istnieje;
