w zdrobniałem koszałka, ‘torba pleciona’ (na Rusi i samo koszel; koszelok ‘pulares’), znane szczególniej w przenośni: »pleść koszałki-opałki«, ‘bzdurzyć’. Z Niemiec dostała się kara hańbiąca: w koszu zawieszano nad wodą przestępców moralności (nierządnice szczególniej), i nic innego im nie pozostawało, jak odciąć powróz i wpaść do błota; stąd: »rzezać się w koszu« i »zostawać na koszu« (‘być opuszczonym’; panna nadto wybierająca »na koszu osiędzie«); »na wieczną hańbą niech się w koszu rzeże«; »miał tę sławę, jakoby pacholęciem będąc, miał kiedyś zamiast chłosty być w koszu«, opowiada Górnicki; i u Kochanowskiego są fraszki na ten temat: rycerz koszowy szydzi z tego, »co kota ciągnął« (odmianka to podobnej kary hańbiącej, p. kot). Już 17. wiek o tej karze zapomniał, ale kosz trącił dalej szpetnem niepowodzeniem, utratą; więc »kosza dostać«: ‘odejść z kwitkiem’; »dać odkosza« piszemy dziś razem, ale dawniej dzielono: »wziął od kosza«, »Ordzie umiesz dać od kosza«.
kosz, tatarskie, o ‘obozie’: »car perekopski położył kosz swój«, »stanął koszem«; stąd koszowy, ‘obozowy’, ‘ataman’; tur. kosz, w narzeczu dżagatajskiem, ‘obóz’, ‘wojsko’.
koszary, ‘kasarnia’, przeniesione (pod wpływem właśnie wyrazu kasarnia, niem. Kaserne, z romańskiego, a to wkońcu od łac. casa, ‘chata’) z ‘owczarni’, bo koszara, dawniej (Potocki) koszarza, poszła z rumuńskiej (macedońskiej) kaszare, ‘zagroda dla owiec’ (z łac. casearia, od nazwy ‘sera’).
koszerne mięso, koszer, ‘czyste’, ‘dozwolone Żydom’, z hebraj. koszer, ‘odpowiadać przepisom’; w przeciwieństwie do trefnego, tryfnego, ‘nieczystego’.
koszt, ‘cena’, kosztować, kosztowny, kosztowności, kosztunek (16. w.); kosztować w drugiem znaczeniu: ‘próbować’, skosztować, zakosztować; kosztować się z kim, ‘doświadczać w potrzebie, w boju’; z czes. koszt z niem. Kosten; ale czes. kosztowati znaczy tylko ‘próbować’: jedno poszło z łac. constare, o ‘cenie’; drugie (o ‘smaku’) ma być pokrewne z łac. gustare, ‘smakować’(?), jest prasłowem, tamtemu zupełnie obcem.
koszula, ogólnosłowiańska pożyczka z łac. casula, ‘płaszcz z kapicą’, ‘habit’, ‘ornat’ (zdrobniałe od łac. casa, ‘chata’).
kościół, kościelny; Kościelski, Kościelecki. Nazwa wyrugowała od 15. wieku dawniejszą cerkiew zupełnie; doszła nas od Czechów (kostel) w 11. i 12. wieku, jak przegłos dowodzi. Czeska nazwa z łac. castellum, ‘gródek’, zdrobniałe od castrum, ‘gród’, ‘obóz’, od castrare, ‘odcinać’, ‘określać (miejsce)’, gdyż pierwsze kościoły w warownych grodach stawiano, albo je nawet »inkastelowano«, t. j. obronnie zakładano. Niegdyś chowano zmarłych w kościele, lub na cmentarzu przy kościele, i stąd dawne twierdzenie, »że od kości ich wzięły kościoły przezwisko« (Potocki). Od castellum pochodzi i castellanus, nasz kasztelan; domowa jego nazwa była pan.
kość, rymuje do: ość; kostka do gry i ‘pestka owocowa’; kościany; kościsty; kościotrup; kostnica (kośnica), ‘trupiarnia’; kościen, drugi przypadek kosna (z kostna), ‘laska z kością’ (por. ościen, osna); kostur; kostnieć i kośnieć; koszczy-
