szczęśliwa, a tamta bez szczęścia. Oszustwo ma znaczenie i jest skuteczne także bez prawdy; zaś prawda bez niego nie dokaże nic. A to nie wywodzi się, jak sądzę, ze złej skłonności naszego rodzaju, lecz stąd, że prawda jest zawsze zbyt biedna i zbyt niedoskonała i że człowiekowi trzeba koniecznie w każdej rzeczy, by go zająć i wzruszyć, części złudzeń i błyskotek, że trzeba przyrzekać mu o wiele więcej i lepszej jakości, niż mu się może dać. Sama natura jest oszukańcza wobec człowieka i nie inaczej czyni mu życie miłem i znośnem, jak przedewszystkiem zapomocą wyobraźni i oszukaństwa.
Jak rodzaj ludzki zwykł, wymyślając na rzeczy obecne, chwalić przeszłość, podobnie większość podróżnych w czasie podróży miłuje swój kąt rodzinny i przenosi go z rodzajem gniewu nad dane miejsce pobytu. Wróciwszy do miejsca rodzinnego, podróżni ci z takimże samym gniewem pomiatają niem, wspominając inne miejsca, w których byli.
W każdym kraju wady i przywary powszechne ludzi i społeczności ludzkiej bywają uważane za szczególne właściwości danego miejsca. Nie byłem jeszcze nigdzie, gdziebym nie słyszał: tutaj kobiety są próżne i niestałe, czytają mało i są niewykształ-
