Strona:KsiegaPamiatkowaMiastaPoznania116.jpg

 Historję miasta Poznania w latach 1853 — 1918 podzielić należy na następujące krótkie okresy 1853 — 1870, 1870 — 90, 1890 — 1918. Okres 1853 — 1870 nie był szczęśliwym. Cholera w r. 1852 porwała 4% ludności, w r. 1855 wybuchła ponownie, w r. 1866 zabrała 2,3% mieszkańców, a na koniec wojny francusko-niemieckiej znowu grasowała w mieście. Wielka powódź z r. 1850 nie wyszła jeszcze z świeżej pamięci a już w r. 1855 ponownie nawiedziła powódź miasto. Powstanie w r. 1863 wyniosło na pierwszy plan te czynniki i idee, któremi żyli patrjoci polscy do niedawna wyłącznie. Wielki proces polityczny przeciw Działyńskiemu, jego komitetowi narodowemu w Poznaniu i zamieszanym w spisek organizatorom i przywódcom powstania zwrócił znowu uwagę ogólną na polityczny charakter Poznania. Wojny 1864, 1866 i 1870/71 utrzymywały umysły w niepewności i powodowały na terenie lokalnym nieprzewidywane ciężary. Wielki ruch umysłowy poprzedniego dziesiątka lat ustał, wysunęła się orjentacja parlamentarna. Wielka część ciężaru pracy politycznej przeszła na posłów sejmowych. W mieście i Księstwie zawrzało z powodu wykrycia prowokacji dyrektora policji Baerensprunga. Po stronie polskiej znać pewne odruchy nowoczesne. Staje pierwszy w Polsce pomnik Mickiewicza, w r. 1857 powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk, w r. 1860 zreorganizowano towarzystwo przemysłowe, w r. 1861 Centralne Towarzystwo Rolnicze, w tymże roku ufundowano Towarzystwo pożyczkowe (późniejszy Bank Przemysłowców), pierwszą polską spółdzielnię kredytową. Powstaje bank rolniczo-przemysłowy Tellus, który po r. 1871 runie z powodu złej gospodarki. W r. 1870 staje Bank Kwilecki-Potocki i Sp., przygotowuje się fundację banku ubezpieczeń Vesta. W 7. dziesięcioleciu ustala się program pracy organicznej i oto jego pierwsze próby realizacji.
 Zarząd miasta pozostał do r. 1870 w rękach nadburmistrza Naumanna, dalekiego od uprzedzeń narodowościowych. Ostatni polscy członkowie magistratu wymierają, utrzymuje się już tylko jeden niepłatny radca miejski jako reprezentant obywatelstwa polskiego. Około r. 1860 zeszli z posterunków swych współpracownicy Naumanna, Guderian, Au i Thayler, wstępują ludzie nowi, Kohleis, Dr. Samter, później Jarosław Herse. Rozrost ludnościowy miasta jest mierny, rozbudowa słaba, położenie gospodarcze ciężkie. Był to czas, kiedy na zachodzie Niemiec budował się silny przemysł, Poznań utraciwszy w pierwszej połowie 19 wieku razem z Wielkopolską ostatki szerszego przemysłu pracującego na eksport, w okresie następnym stanął bezczynny i utracił możność konkurowania z ośrodkami zachodniemi. Walka celna długi czas z Rosją prowadzona zaostrzyła się szczególnie w 7. dziesięcioleciu i wytrąciła Poznaniowi z ręki handel ze wschodem. W porównaniu z 5. dziesięcioleciem zubożał Poznań. Rzemiosło było niezamożne, w części przestarzałe