Spór o jedność literacką Apokalipsy na przełomie XIX i XX w.

Spór o jedność literacką Apokalipsy na przełomie XIX i XX w. • Leszek Jańczuk

Spór o jedność literacką Apokalipsy na przełomie XIX i XX w. Leszek Jańczuk

w: Nie wstydzę się Ewangelii. Księga pamiątkowa dla Biskupa Profesora Zbigniewa Kiernikowskiego w 65. rocznicę urodzin. Waldemar Chrostowski (red). Warszawa: Stowarzyszenie Biblistów Polskich, 2011, s. 177-193. ISBN 978-83-7232-984-4.

Spór o jedność literacką Apokalipsy na przełomie XIX i XX w.

Już w XVII wieku Grotius i Hammond wystąpili z krytyką jedności literackiej Apokalipsy. Byli oni zdania, iż jest ona kompilacją dwóch podjednostek literackich, napisanych co prawda przez tego samego autora, ale w różnym czasie. Do teorii Grotiusa i Hammonda nawiązał Vogel (1811-1816), który wyróżnił w Apokalipsie cztery części: 1, 1-8 (prolog); 1, 9 – 3, 22 (listy); 4-11 (pieczęcie i trąby); 12-22 (czasze i zakończenie). Wszystkie zostały opracowane przez Jana Prezbitera. Krytykę tekstu Apokalipsy poprowadził dalej profesor z Bonn, F. Bleek (1822, 1855). Zgodził się, że tekst Apokalipsy jest niejednorodny. Bleek uważał, że rozdziały 4-11 powstały przed zburzeniem, następne zaś po zburzeniu Jerozolimy. Uważał, że pomiędzy Ap 11 a 12 nie ma połączenia i był to jego główny argument. W jedność literacką Apokalipsy wątpił F.D. Schleiermacher (1768-1834). Twierdził, że początek oraz koniec Apokalipsy różnią się względem pozostałych części tej księgi. W Ap 1-3 stosunek do Chrystusa jest bardzo osobisty, nieobecny jest on w następnych partiach księgi, a wraca dopiero w zakończeniu.

Jednak te poglądy pozostały bez większego oddźwięku. Nikt nimi się nie przejął. Dopiero w końcu XIX wieku doszło do prawdziwego rozkwitu tych teorii, czego bezpośrednim sprawcą był Daniel Völter.

Völter (1882)

Daniel Völter (1855-1931), zachęcony przez swego nauczyciela Karla Weizsäckera, opublikował w 1882 roku Die Entstehung der Apokalypse (1885 – drugie opracowanie), w którym przedstawił i szczegółowo omówił swoją hipotezę powstania Apokalipsy – hipotezę kompilacji (Kompilationshypothese). Rekonstruując sposób powstawania Apokalipsy zwrócił najpierw uwagę na kunsztowne próby łączenia, antycypacje, powtórzenia, wyjaśnienia w innym sensie, sprzeczności, które traktował jako bezpośrednią wskazówkę na ich późne pochodzenie. W dalszym etapie badań zwracał uwagę na historyczne elementy, na teologię księgi, na różnice w chrystologii, od skromnej przedapostolskiej, aż po rozwiniętą spekulację o Logosie. Sądził, że niektóre z owych niekonsekwencji wynikają stąd, że niektóre partie Apokalipsy napisane zostały przed zburzeniem Jerozolimy w roku 70, natomiast inne już po tej dacie. W 1893 roku przyznał, że część jego wątpliwości wynikała z faktu, ze tekst Apokalipsy jest zbyt doskonały, aby mógł wyjść spod jednej ręki^[1].

W wyniku tego wyodrębnił z tekstu Apokalipsy szereg jednostek. Za najbardziej zwartą jednostkę uznał rozdziały 4-9, które niemal w całości pochodzić miały z podstawowego źródła (największy dodatek to 7,9-17). Podwójne intermezzo z 10,1 – 11,13 uznał za pochodzący od innej ręki dodatek, 11, 14-19 dołączał do podstawowego źródła, następnie fragmenty rozdziału 14., cały 18. i fragmenty 19. Uważał, że rozdziały 11 i 12 są ze sobą sztucznie połączone i w żaden sposób się nie wiążą. Owo praźródło miało się kończyć na 14,14-20. Czasze miały wyjść spod innej ręki niż trąby. Ustaleń tych stale się trzymał we wszystkich swoich dziełach i nie odstępował od nich.

Początkowo uważał, że u podłoża Apokalipsy leży jedno źródło, nazwał je Praapokalipsą. Autorem Praapokalipsy miał być Jan Marek, a napisał ją w latach 65-66, w Palestynie. Jan inspirowany był tekstem Iz 65-66. Stanowi ją zasadnicza część rozdziałów 4-9 (za wyjątkiem 5, 6b. 11-14; 7, 9-17), ponadto 1, 4-6; 11, 14-15; 14, 1. 3. 6. 7; 18, 1-24; 19, 1-4; 14, 14-20; 19, 5-10. Tak więc Praapokalipsa stanowiona była przede wszystkim przez pieczęcie i trąby. Zniszczenie Babilonu z Ap 18, to 3. „biada” zapowiedziane w 11, 14. Ostatnią wizją Praapokalipsy jest 14, 14-20. W latach 68-69 dodano do niej 10, 1 – 11, 13; 14, 8; 17, 1-18 bez dokonywania zmian w już istniejącym tekście. Później nastąpiły trzy kolejne jej redakcje, w wyniku których Apokalipsa uzyskała kształt dziś nam znany. Pierwsza redakcja nastąpiła za Trajana (12, 1-17; 19, 11 – 21, 8), druga za Hadriana w latach 129-130 (5, 11-14; 6, 16; 7, 9-17; 12, 11; 14, 4. 5. 9-12; 15-16; 17, 1a; 19, 20-21; 20, 4. 20; 21, 9 – 22, 5. 6-19). Trzecia obejmująca Ap 1, 1-3. 7. 8. 9 – 3, 22; 5, 6b; 14, 13; 16, 15; 19, 10b. 13b; 22, 7a. 12. 13. 16. 17. 20-21 powstała około roku 140^[2].

O ile propozycje Bleeka i Schleiermachera nie spotkały się w swoim czasie z większym zainteresowaniem, to propozycję Völter’a spotkał już ten zaszczyt. Był to czas kiedy głośno dyskutowano o źródłach Pięcioksięgu, Izajasza, Zachariasza, Ewangelii i innych ksiąg biblijnych. Od roku 1875 obowiązywała już hipoteza Reussa-Grafa-Kuenena-Wellhausena wyróżniająca cztery źródła w Pięcioksięgu. Ch.H. Weisse, K. Weizsäcker, B. Weisse i H.J. Holtzmann badali problem synoptyczny. Völter trafił więc na dobry moment.

Z hipotezą Völter’a zgodził się częściowo Loman (1882). Krytycznie zaś ją ocenili – już po pierwszym jego wystąpieniu – Harnack (1882), Hilgenfeld (1882), Warfield (1884). Po drugim wydaniu recenzje były już wyłącznie krytyczne. Skrytykowali go Jülicher (1886), E. Gibson (1886), A. Thoma (1886), N. Rovers (1886), T. Zahn (1886), Jacobsen (1886), Schürer (1888). Umiarkowana krytyka ze strony Weizsäckera (1886) oznaczała już dlań porażkę^[3].

Propozycja Völter’a – cokolwiek by o niej nie powiedzieć – oznaczała nowe podejście do Apokalipsy, dostarczyła nowego środka do rozwiązania jej problemu. Oznaczała zerwanie z dotychczasową tej księgi wykładnią. Völter zainspirował wielu badaczy do podjęcia nowych badań.

Weizsäcker

Karl Weizsäcker (1822-1899) jeszcze w 1882, zanim ukazał się artykuł Völter’a, w krótkim artykule zanegował jedność literacką Apokalipsy. Nawiązał do Schleiermachera i wyraził przypuszczenie, że Apokalipsa jest kompilacją wcześniejszych kilku źródeł^[4]. Natomiast w roku 1886 wystąpił już z własną, szerzej opracowaną hipotezą źródeł, w dziele: Das apostolische Zeitalter der christlichen Kirche (1886¹, 1892², 1902³).

Weizsäcker przejął się uwagą Schleiermachera, że w niektórych partiach stosunek Jezusa do autora jest osobisty, w innych zaś nie. Ponadto zwrócił uwagę na to, że o strukturze księgi stanowią trzy siódemkowe serie symboli (pieczęcie, trąby, czasze). Trzy ostatnie trąby związane są z trzema biada; w przypadku dwóch pierwszych zaznaczone jest, w którym momencie się kończą (9, 12; 11, 14). Takiej uwagi brakuje w przypadku trzeciego biada. W 11, 17 jest mowa o Bestii, która ma się pojawić w 13, 1.

Naliczył w Apokalipsie sześć chrześcijańskich źródeł. Rozdział 7 powstał między rokiem 64 a 66; 11, 1-14 na początku wojny żydowskiej; 12, 1-12 po opuszczeniu Jerozolimy przez chrześcijan; rozdział 13 po śmierci Nerona i być może za Wespazjana; rozdział 17 za Domicjana. Ślady po Apokalipsie Kerynthosa dostrzega w Ap 11, 8; 16, 2. 3; 17, 1; 19, 20; 20, 4. 10; 21, 9; 22, 3. W Ap 19, 13 Weizsäcker widzi ślad nauki nikolaitów, nauki o Logosie, ze szkoły Kerynthosa i jest to dlań dowód na późne pochodzenie^[5]. Tak więc Weizsäcker przedstawił hipotezę wielu źródeł (Teilungshypothese), w niejednym punkcie wychodzącą z założeń Völter’a, ale w istocie rzeczy konkurencyjną względem jego propozycji.

Vischer

W 1886 roku Eberhard Vischer w swoim Die Offenbarung Johannis eine jüdische Apokalypse in Christlicher Bearbeitung (1895 – drugie wydanie). Przedmowę napisał utożsamiający się z jego poglądami jego nauczyciel Adolf Harnack. Vischer skoncentrował się na pochodzeniu Apokalipsy. Zgodził się z Völter’em, że tekst Apokalipsy nie jest jednorodny, ale odmówił jej chrześcijańskiego pochodzenia. Apokalipsa napisana została przez jednego żydowskiego autora, a później została tylko na nowo opracowana przez jednego tylko chrześcijańskiego redaktora. Chrześcijańskiego pochodzenia są Ap 1-3; 5, 9-17; 13, 9-10; 14, 1-5, 12-13; 15, 3; 16, 15; 17, 14; 19, 9-10. 11. 13; 20, 4-6; 21, 5b-8. Mają one „Sprachcharakter”. W rozdziale 13. wiersze 9-10 są chrześcijańskiego pochodzenia, ponieważ słowa 13, 9 wkładane są w usta Jezusa przez Synoptyków, a 13, 10 współbrzmi z Mt 26, 52. Żydowska Apokalipsa napisana została po hebrajsku, czego dowodzi 13, 18, gdzie pod liczbą 666 ukrywa się zapisane po hebrajsku imię Nerona. Dowodzą tego również 9, 11 i 16, 15 które pozostawiają hebrajskie nazwy. Nawet termin αρνιον (baranek) zestawia z terminem ירא (lew) – różnią się tylko jedną literą – więc Vischer przypuszcza, że chrześcijański redaktor mógł zastąpić lwa barankiem. Potwierdza to fakt obdarzenia baranka siedmioma rogami. Również κατηγωρ (oskarżyciel) z 12, 10 traktuje jako hebraizację קטגיר greckiego terminu κατηγορος. Podobny zabieg był stosowany w Talmudzie ( סנגיר od συνηγορος). Chrześcijański redaktor przełożył ją na grecki.

Za najważniejszą część Apokalipsy uznał Vischer rozdziały 11-12. Są one sercem Apokalipsy. Tworzą one zwartą całość i nie można ich rozdzielać (jak uczynił to Völter)^[6]. Nie godzi się na chrześcijańską tych rozdziałów inspirację. Mesjasz rozdziału 12. jest żydowskim mesjaszem i nie ma nic wspólnego z Chrystusem. Apokalipsa mówi o przyszłości i jego narodziny są dla wizjonera przyszłością. Według Talmudu jerozolimskiego mesjasz narodzi się w Betlejem, dokładnie w tej samej chwili, w której zniszczona zostanie świątynia. Chwilę później zostanie porwany przez potężny wiatr. Zniszczenie świątyni rozpocznie ucisk.

Tak więc Vischer zwrócił uwagę na problem, który umknął Völter'owi – geneza symboli Apokalipsy.

W tym samym roku, niezależnie od Vischera, Weyland uznał, że zasadniczo biorąc Apokalipsa jest żydowskiego pochodzenia, ale odnalazł w niej dwie żydowskie apokalipsy (א i ב). Pierwsza została napisana za Tytusa, druga za Nerona. Chrześcijański redaktor dodał rozdziały 1-3.

żydowskie źródło א	żydowskie źródło ב	chrześcijański redaktor
1, 10. 12-17. 19		1-3
4-6		5,6-14 (6,1.16)
7, 1-8. 9-17
8-9
	10, 1 – 11, 13
11, 14-18		11,19
	12, 1-10. 12-18	12,11.17c
	13
	14,6-11	14,1-5.12-13
15,5	12,2-4	15,1.6.8
16,17b-20	16,13.14.16	16,1-17a.21
14, 14-20
17-18
19,1-8	19,11-21	19,7-10.13b
	20
21, 9-27	21,1-8
22, 12-13. 16-21		22,12-13.16-21

Odpowiedź Völter'a na stanowisko Vischera była szybka i nerwowa. Jeszcze w tym samym roku wydał rozprawę, o polemicznym względem dzieła Vischera tytule: Die Offenbarung Johannis, keine ursprünglich jüdische Apokalypse (keine przeciwstawione Vischerowemu eine), w której niemal na każdej stronie atakuje Harnacka i Vischera. Najwyraźniej zabolała go odniesiona doń uwaga, że „geht von der falschen Voraussetzung aus” i kilka innych napisanych w podobnym tonie uwag i pouczeń. Tym razem Völter zabrał się za wytykanie potknięć i niekonsekwencji. Odmówił Apokalipsie zarówno żydowskiego, jak i judeo-chrześcijańskiego pochodzenia, a już w żadnym wypadku nie mogła ona zostać napisana po hebrajsku. Ale, poza destruktywnym atakiem, nie podaje żadnych kontrpropozycji. Pominął kwestię genezy symboliki apokaliptycznej. Przy okazji dokonał kilku modyfikacji swojej hipotezy.

W tym momencie nastąpił wzrost zainteresowania Apokalipsą. Dyskutowano już nie tylko o jedności literackiej, ale również pochodzeniu źródeł Apokalipsy. Vischera poparli Overbeck (1887), Menegoz (1887), Simcox (1887), Krüger (1887), Drummond (1887), Duschesne (1887), Briggs (1888). Przeciwko propozycji Vischera wypowiedzieli się Baljou (1887), v. Rhijn (1887), Arnold (1887), W. Beyschlag (1888), Hilgenfeld (1890), Bovon (1887)^[7].

Myśl Vischera, by szukać źródeł żydowskich, podjęli w 1887 profesor z Paryża, A. Sabatier, O. Pfleiderer, a w 1889 roku F. Spitta. Sabatier obstawał jednak za jednym autorem Apokalipsy, który wykorzystał kilka różnych źródeł. Ap 11 ma żydowskie pochodzenie, zaś Ap 10 chrześcijańskie. Propozycja Sabatiera jest w istocie stopieniem w jedno propozycji Vischera i Weizsäckera. Sabatier dostrzega w Apokalipsie jednolity plan, wyrażony liczbą siedem^[8]. Schön nieznacznie odbiegał od Sabatiera^[9].

Pfleiderer uznał, że 4, 1 – 22, 5 stanowi żydowską apokalipsę z czasów Wespazjana. Zbliża go to do Vischera. Wyróżniał w nich pięć źródeł. Jedno z nich 11, 1-13; 12 powstało przed zburzeniem Jerozolimy. Źródła te zostały później opracowane przez co najmniej dwóch chrześcijańskich redaktorów, najpierw w czasach Domicjana, następnie Hadriana, kiedy dodano 1-3; 22, 6-21^[10].

Spitta

Friedrich Spitta (1852-1924), wyróżnił – w roku 1889 – trzy źródła (U, J¹, J²), w oparciu o które zredagowana została Apokalipsa: chrześcijańską Praapokalipsę, napisaną wkrótce po 60 roku (U) i dwie apokalipsy żydowskie, jedna z czasów Kaliguli (nazwał ją J¹), druga z czasów Pompejusza (nazwał ją J²). Praapokalipsę stanowią listy i pieczęcie. Treść J1 stanowiona jest przede wszystkim przez siedem trąb, zaś treść J² – przez siedem czasz. Wszystkie trzy źródła jako jedną całość opracować miał chrześcijański redaktor (R) w czasach Trajana^[11].

U	J1	J2	R
1,4-6.9-12			1,(1-3).7-8.20
2,1 - 3,22
4-6			4, 1; 5, 5b. 7b (8); (6, 16)
	7,1-8
8,1.7,9-17	8,2-13
	9		9,9.15b
	10,1-7	10,1b.2a.10-11	10,4.8.9
		11,1-13	11,7b.8b
	11,(15.)19	11,15.17.18	11,14.16
	12,1-7		12,6.11
	12,18 - 13,18		13,9.10.18a
	14,1-11	14,14-20	14,2b-4a.6b.8.11b-12
		15,1-8	15,(1)7
	16,13-20	16,1-12.17.21
		17,1-6	17,6b-18
19,9b.10	19,11-21	19,1-8	19,4.15
	20,1-15		20,4.7
	21,1-6	21,9-22,3	21,2.4.6b-8
22,8-21			22,4-5.7.9.14n.16b.18b-20a

Natomiast Schmidt (1891) naliczył w Apokalipsie już pięć żydowskich źródeł, a oprócz tego jedno chrześcijańskie, przypominające Praapokalipsę Spitty. Na ostatnie to źródło składa się siedem listów noszących antypauliński charakter^[12].

Erbes

Jednak niektórzy egzegeci, podobnie jak Völter, obstawali za chrześcijańskim pochodzeniem Apokalipsy^[13]. Jednym z nich był Karl Erbes (1891), który u podłoża tekstu księgi Objawienia Jana dopatrzył się trzech apokalips chrześcijańskich, pierwsza z czasów Kaliguli, którą też nazwał Kaligulaapokalipsa, stanowiona była przez rozdziały 12-13 oraz 14, 9b-12, Erbes widzi w niej zapowiedź zniszczenia świątyni. Druga apokalipsa powstała w 62 roku (listy, pieczęcie, trąby), trzecia z 80 roku (czasze). Wszystkie trzy zostały skomponowane w jedną całość w czasach Domicjana^[14].

Kaligulaapokalipsa	Apk 62	Apk 80
	1,1-19	1,1-3.20
	2-3
	4
	5, 1-10 (11-14?)
	6
	7,1-3.9-12	9,12; 11,14
12,1-13,18		13,3.12.14
14,14.9b-12	14,1-7.13.20	14,4.8.9a
	15,2-4	15,1.2
		15,5-19,4
	19,5-9a	19,9b-20,10
	20,11-15	(20,14)
	21,1-4	21,5-22,2
	22,3-25	22,18.19

W 1891 roku Völter zmodyfikował nieco swoją hipotezę i uznał, że u źródeł Apokalipsy leży nie jedno kilkakrotnie przeredagowane źródło, lecz dwa źródła odpowiednio połączone i przeredagowane. To drugie źródło nazwał Apokalipsą Kerynthosa, której autorem uczynił herezjarchę Kerynthosa, a napisał ją w latach 68-69. Kerynthosa obarczył odpowiedzialnością za naukę o 1000-letnim królestwie^[15]. Różni się ona od Apokalipsy Kerynthosa Weizsäckera. W rzeczywistości nie była to wielka modyfikacja, ponieważ treść jej przypisywał dotychczas drugiej pracującej nad Praapokalipsą ręce (uzupełnienia). Tak więc nie rozbija to podstawy systemu Völter’a^[16]. Ta modyfikacja odebrana została jako sygnał, że Völter gubi się w zawiłościach swojej hipotezy.

Dieterich

W 1891 roku Albrecht Dieterich, profesor z Bonn, zwrócił uwagę na podobieństwo Ap 12 do greckiego mitu mówiącego o narodzeniu Apollona. Według jednej z jego wersji Latona ścigana przez zazdrosną Herę nie mogła znaleźć sobie schronienia. Boreasz zaniósł ją do Posejdona, a ten ukrył ją na pływającej wyspie o nazwie Ortygia. Tam u stóp palmowca, jedynego drzewa na wyspie, w ciężkich bólach porodowych, urodziła Artemidę i Apollona. W momencie narodzin Apollona nad wyspą siedem kręgów zatoczyły święte łabędzie. Według jednej z wersji mitu Hera wysłała Pytona w pościg za Latoną, nie mogąc jej jednak znaleźć wrócił od Parnasu. Apollon, czwartego dnia po swoim narodzeniu, zabił potwora w Delfach. Mit ten zachował się w kilku wersjach, niektóre z nich – zwłaszcza ta, która była rozpowszechniona wśród Greków efeskich – są bardzo bliskie Ap 12. Dieterich był przekonany o wpływie tego mitu na Ap 12^[17]. Pogląd ten podzieli T. Zieliński^[18] i J. Moffat^[19].

Sześć różnych apokalips wyróżniał C.A. Briggs^[20].

Völter (1893)

W roku 1893 Völter, zdobył się na większy niż dotychczas wysiłek i wydał Das Problem der Apokalypse (Freiburg und Leipzig 1893), dzieło liczące 528 stron. Na stronach 1-32 streszcza wszystko to, co po roku 1882 zostało napisane na temat źródeł literackich Apokalipsy. Również i w dalszej części swego dzieła (do s. 447) powołuje się często na poglądy innych pluralistów, do których ustosunkowuje się. Unika zacietrzewienia, które udzieliło mu się w roku 1886. Zadanie jakie postawił sobie Völter przystępując do napisania Das Problem… to podsumowanie toczonego od jedenastu lat sporu i jak można się domyślać jego ostateczne rozwiązanie. Jednak Völter nie był w stanie rozwiązać problemu który sam ukazał, spór toczył się dalej i w innym kierunku niż tego pragnął Völter, a żaden jego wysiłek nie mógł już tego zmienić. W ostatnim rozdziale tego dzieła przedstawił własną, po raz kolejny uaktualnioną hipotezę. Zrezygnował nagle z Apokalipsy Kerynthosa i wrócił do wcześniejsze-go poglądu, że u podłoża Apokalipsy leży jedno źródło – Praapokalipsa, napisana przez Jana Marka w 62 roku pod wpływem strasznych wydarzeń. W drugiej połowie roku 68 dodano do niej rozdziały 10; 17; 18, a w 70 roku – 11, 1-13. Ale Völter, nie byłby Völter’em gdyby znów czegoś nie zmienił. Dokonał przesunięć niektórych fragmentów tekstu Apokalipsy, a liczbę redakcji zwiększył do czterech. Pierwsza z nich miała się dokonać za Tytusa (odzwierciedla ona naukę Kerynthosa), ostatnia zaś około 130 roku. W ostatniej napisano siedem listów do siedmiu kościołów.

Aby uczynić swoją hipotezę bardziej wiarygodną przebadał zależność tekstu Apokalipsy od ST i żydowskich apokalips starając się wykazać, że te partie Apokalipsy, które pochodzą od innej ręki inspirowane są, bądź wiążą się z innymi tekstami (jest to cenny wkład dla egzegezy). Najbardziej przekonującym było wyliczenie licznych paralel zachodzących pomiędzy Praapokalipsą a 1 Henocha, jakkolwiek niektóre z przedstawionych paralel w niewielkim tylko stopniu siebie przypominają. W innych partiach Apokalipsy również zauważył takowe paralele, ale statystyka przemawia na rzecz związku Praapokalipsy z 1 Henocha. Wyliczył też hebraizmy Praapokalipsy, a ich brak, bądź inny charakter w niektórych redakcjach. Brak zależności od LXX i zachodzenie takowej w ostatniej redakcji. Ostatnią redakcję ma charakteryzować najlepsza greka. Jednak i tym razem Völter nikogo nie zdołał przekonać.

Nieco na uboczu głównego nurtu egzegetycznego, powstaje komentarz tübingeńskiego profesora Roberta Kübela (1893); poprawiony i uzupełniony przez Zöcklera (1898); ma charakter analityczno-syntetyczny i jest poprzedzony cennym, choć krótkim wstępem. Autor stosuje Endgeschichtliche Deutung. W kwestii jedności literackiej Apokalipsy zajął tradycyjne stanowisko.

Gunkel

Do toczonej polemiki przyłączył się Hermann Gunkel (1862-1932), który przesunął jej jądro w stronę zależności Apokalipsy od mitów pogańskich. W swoim dziele Schöpfung und Chaos in Urzeit und Endzeit (1894¹, 1921²) bardzo ostro zaatakował Zeitgeschichtliche Deutung (na stronach 202-235), oferując równocześnie nową metodę interpretacyjną Traditionsgeschichtliche Methode^[21], w myśl której symbole Apokalipsy zaczerpnięte zostały z mitologii babilońskiej. Wzmiankowane dzieło, prócz zaoferowania nowej metody, usiłowało też dokonać przewrotu w egzegezie Ap 12 (apokaliptyczna Niewiasta ma pochodzić z babilońskiego mitu o Tiamat)^[22]. Zdaniem Gunkela symbole zawarte w rozdziale 12 Apokalipsy są niewytłumaczalne w świetle interpretacji chrześcijańskiej i niezrozumiałe. Cały ten rozdział odznacza się też oryginalnymi, niespotykanymi w poprzednich rozdziałach obrazami. Dotąd nie było mowy o Niewieście niebieskiej, o zrodzeniu Mesjasza, również Smok apokaliptyczny jest czymś zupełnie nowym, dotąd niespotykanym w Apokalipsie Jana. Rozdział 12 jest silnie zabarwiony tematyką mitologiczną. Gunkel przyznaje, że autorem Apokalipsy musiał być jakiś Żyd, a to ze względu na liczne hebraizmy, w które obfituje również ten rozdział (12,2; 12,5).

Gunkel uważał, że wizje i proroctwa zawarte w Apokalipsie nie są tworami autora, lecz opierają się na tradycji starożytnej jako na swym podłożu. ST-owi prorocy byli obeznani z tą tradycją i wyzyskali ją z całą swobodą dla swoich celów^[23]. Podczas niewoli babilońskiej, w chwili załamania duchowego i politycznego, Żydzi szukali pociechy uciekając się do wyjaśnień zasłyszanych tam tajemniczych wieści. Dowodem istnienia tych tajemniczych wieści są księgi Daniela, Zachariasza i Henocha, w których zostały częściowo wykorzystane i przechowane. Istnienie tej tradycji jest widoczne w rozdziałach 12, 13 i 17 Apokalipsy Jana.

Główna teza tego dzieła szybko została obalona, a i sam autor później z niej się wycofał i ograniczył ją do ogólnej zależności od mitów bliskowschodnich, niemniej wiele drugorzędnych spostrzeżeń i uwag tego dzieła zachowało swoją wartość naukową i wielu do nich sięgało.

Do czasów wystąpienia Gunkela badacze Apokalipsy lawirowali na polu wytyczonym przez propozycje Völter’a, Weizsäcker’a i Vischera. Można powiedzieć, że były wtedy trzy główne propozycje. Po wystąpieniu Gunkela propozycje Völter’a i Weizsäcker’a straciły nagle na atrakcyjności. Wszyscy uświadomili sobie, że nie można pomijać kwestii genezy symboli Apokalipsy.

Bousset (1896)

Wilhelm Bousset (1865-1920) po raz pierwszy zabrał głos w 1893 roku, podążył wtedy drogą wytyczoną przez Weizsäckera, Sabatiera i Schöna^[24]. W 1895 roku Bousset, polemizując z tezą Gunkela, publikuje Der Antichrist in der Ueberlieferung des Judentums, des neuen Testaments und der alten Kirche. Na przykładzie eschatologicznej idei Antychrysta wykazuje, iż symbolika Apokalipsy uzależniona jest przede wszystkim od żydowskiej i chrześcijańskiej apokalyptische Tradition, natomiast ewentualne uzależnienia od mitologii babilońskiej mogą mieć tylko drugorzędny charakter.

W roku następnym Bousset wydaje swój Die Offenbarung Johannis (1896⁵, 1906⁶), który formalnie był nowym opracowaniem komentarza F. Düsterdiecka, ale w rzeczywistości był już nowym komentarzem. Komentarz poprzedzony jest obszernym wstępem (208 stron), którego znaczna część omawia historię interpretowania Apokalipsy (ss. 51-141). Autor tego komentarza wykazuje się dobrą znajomością apokalips żydowskich, samej Biblii i mitologii bliskowschodnich. Większość obrazów Apokalipsy wyjaśnia przy pomocy Zeitgeschichtlische Deutung. Komentarz ten w dużym stopniu przyczynił się do porażki pluralistycznych teorii, teorii Gunkela oraz do sukcesu Zeitgeschichtliche Deutung. Zdaniem Bousseta Apokalipsa została napisana przez jednego autora, który wykorzystał wiele rozmaitych źródeł (zarówno żydowskich, jak i pogańskich), ale posłużyły one jedynie jako literackie pratworzywo.

W 1903 Bousset wydał Religion des Judentums im neutestamentlichen Zeitalter. W dziele tym zaatakował Gunkela z szerszej płaszczyzny.

Völter (1904)

W 1904, w 22 lata po ukazaniu się swego pierwszego opracowania, ponownie zabrał głos Völter (Die Offenbarung Johannis neu untersuchung und erläutert, Strassburg 1904)^[25]. W przedmowie wyraził nadzieję, że teraz nareszcie problem Apokalipsy zostanie rozwiązany. Po raz kolejny dokonał korekty swojej hipotezy, zmienił liczbę źródeł, liczbę redakcji, daty powstawania źródeł i ich przeredagowywania po raz kolejny nieco poprzesuwał, ale podstawa hipotezy Völter’a pozostaje wciąż ta sama^[26]. Powrócił do zgłoszonej przezeń w 1891, a wycofanej w 1893, hipotezy dwóch źródeł. Są nimi Apokalipsa Jana Marka (65 rok) i Apokalipsa Kerynthosa (70 rok). Liczbę redakcji tym razem zmniejszył do dwóch. W pierwszej, za Trajana w 114/115, połączone zostały obie apokalipsy. Dokonujący jej redaktor napisał ponadto r. 13. Druga redakcja dokonana została za Hadriana, obejmuje ona przede wszystkim siedem listów z Ap 2-3.

Apk Jana Marka	Apk Kerynthosa	Redaktor z cz. Trajana	Opr. z cz. Hadriana
1,4-6		1,7-8	1,1-3
			1,9-3,22
4,1-5,10		5,6.11-14
6,1-7,8		7,9-17
8-9	10,1-11
	17,1-18
11,14-19	11,1-13
	12,1-16	12,11
		12,18(17)-13,18
14,1-3.6-7		14,4-5.9-12	14,13
	15,5-6.8	15,1-4.7
	16,1-21	16,(13).19	16,15
		17,14.16.17
18,1-19,4
14,14-20
19,5-10			19,10
	19,11 – 21,8
	21,9 – 22,6
		21,14; 21,22-27
		22,1-2.8-9	22,7.10-20

Wykorzystując fakt, iż jak dotąd nikt nie zaproponował pochodzenia Ap 12 z perskiej mitologii, opowiedział się za wpływami perskimi. Wyjaśniając siedmiogłową Bestię powołał się na fakt, że w zaratusztrianizmie zarówno Ahura Mazda otoczony jest sześcioma lub siedmioma Amesza Spentami (Yasht 13,83), jak też i jego przeciwnik, Ariman lub Angro Mainju, miał do swej dyspozycji sześciu lub siedmiu złych duchów czy Daevów^[27]. Smok z Ap 12 pochodzi ze staroirańskiego mitu o smoku Azi Dahaka (Yasht 19)^[28]. Dwanaście gwiazd z korony Niewiasty i siedem głów Smoka wyprowadza od dwunastu gwiazdozbiorów stworzonych przez Ormuzda i siedmiu planet stworzonych przez Arimana, podczas ich ze sobą rywalizacji. Również źródeł powstania idei Paruzji doszukuje się w Aweście^[29]. Jednak hipoteza Völter’a oparta została na słabszych przesłankach od zgłoszonych wcześniej hipotez: greckiej, babilońskiej i egipskiej, wpływy perskie, ze względu na odległość w czasie i przestrzeni, są mniej prawdopodobne. Nikt w nią nie uwierzył poza jej twórcą. Można odnieść wrażenie, że Völter wystąpił z takim wyjaśnieniem w tym tylko celu, aby uaktualnić swoją hipotezę, tak aby ciągle była brana pod uwagę. Völter jednak miał bardziej dalekosiężne rachuby, wierzył że teraz wreszcie doprowadził problem Apokalipsy do ostatecznego rozwiązania, czemu dał wyraz już w przedmowie do omawianego komentarza^[30]. Nikogo jednak nie zdołał zarazić swoim optymizmem.

Jeremias

W 1905 Alfred Jeremias wydał Babylonisches im neuen Testament (Leipzig 1905). Zajmuje się w nim pochodzeniem niektórych symboli Apokalipsy. Siedem gwiazd w ręku Chrystusa pochodzić mają od siedmiu planet w ręku Marduka. Motyw siedmiu pieczęci i siedmiu trąb również ma pochodzić od siedmiu planet. Jeremias nie wypowiada się na temat jedności literackiej Apokalipsy, ale dostarczone przezeń argumenty wykorzystywane były przez egzegetów doszukujących się braku jedności.

Bousset (1906)

Bousset, w komentarzu z 1906 roku, utrzymuje, że autor włączył pewną liczbę źródeł do różnych partii swego dzieła. 7, 1-8; 11, 1-13 (żydowski pamflet z czasów oblężenia Jerozolimy); 12, 1-17 (wizja królowej nieba, syna i smoka pochodząca ze wschodniej mitologii); 13, 11-18 (pochodzące od ostatniego redaktora księgi); 14, 14-20; 17, 1 – 18, 24; 21, 9 – 22, 5. Nie traktuje Ap 17 jako jednolitą jednostkę. Doszedł do wniosku, że u jej podstawy leży starsza wersja legendy nawiązującej do Nero redivivus; Dokument ten został opracowany w czasach Wespazjana i jest być może żydowskiego pochodzenia. Do źródła tego należą wiersze 1-7, 9-11, 15-18. Neron miał być bestią, która powróci jak król Partów aby zniszczyć Rzym. Redaktor dodał wiersze 8, 12-14 oraz niektóre słowa i frazy w wierszach 6, 9 i 11. Propozycja Bousseta była długo dyskutowana w niemieckiej egzegezie. Ani propozycja Völtera, ani Vischera, ani Gunkela, tylko Bousseta wytyczyła szlak, po którym egzegeza niemiecka kroczyła przez kilka dziesięcioleci, także po śmierci jej twórcy.

Koniec sporu

H.B. Swete (1906¹, 1917²) wypowiedział się przeciwko nadmiernemu mnożeniu źródeł, autorów i redaktorów tekstu Objawienia Jana. Skłaniał się, choć z pewną ostrożnością, do przyjęcia tradycyjnego poglądu^[31].

O. Holtzmann (1908) przychylał się do stanowiska Gunkela.

W 1910 F. Steinmetzer uznał, że przynajmniej niektóre obrazy Apokalipsy swoją zewnętrzną szatę zawdzięczają pogańskiej mitologii. Dowodzić ma tego fakt, że nie znajdują one wytłumaczenia w literaturze judaistyczno-chrześcijańskiej. Steinmetzer przyjmuje istnienie tradycji apokaliptycznej, przekazywanej z pokolenia w pokolenie, ale źródeł tej tradycji należy szukać w Babilonii.

A. Schlatter w Das Alte Testament in der johanneischen Apokalypse (1912), dokonał żmudnej roboty, wskazującej na wielki stopień zależności Apokalipsy od Starego Testamentu i pomniejszając w ten sposób znaczenie ewentualnej zależności od pogańskich mitów.

R.H. Charles (1920) zaatakował Gunkela, wykazując mu zbyt wielką dowolność w rekonstrukcji babilońskiego mitu, naginanej nieraz do potrzeb jego hipotezy. Charles jest zwolennikiem hipotezy o siódemkowym schemacie kompozycyjnym Apokalipsy. Uważał, że Jan Teolog napisał 1, 1 – 20, 3. Przedwczesna śmierć nie pozwoliła dokończyć mu dzieła, więc jego uczeń uzupełnił 20, 4 – 22, 21 wykorzystując kilka źródeł. Ów uczeń jest również odpowiedzialnym za wprowadzenie przynajmniej 23 interpolacji do już przygotowanego tekstu.

Theodor Zahn (1838-1933), stosuje Zeitgeschichtlische Deutung, sprzeciwił się teoriom pluralistycznym^[32].

Zakończenie

Po powstaniu teorii czterech źródeł odnośnie Pięcioksięgu i teorii dwóch źródeł odnośnie Ewangelii synoptycznych, zaczęto prowadzić podobne badania źródeł również i w innych księgach biblijnych: Księga Izajasza, Księga Zachariasza, a także w Apokalipsie Jana. Szybko się okazało, że metody sprawdzone w innych księgach w przypadku Apokalipsy zawodziły. Każdy badacz dochodził do własnych wniosków, propozycje były mnożone i dlatego przyszło otrzeźwienie. Badania prowadzono dalej, ale już tylko w odniesieniu do trzech pierwszych i dwóch ostatnich rozdziałów Apokalipsy. Rozdziały 4-20, jak się okazało, zachowują jedność literacką.

Badania nad jednością literacką Apokalipsy prowadzone są po dziś dzień i nie wygląda na to, by szybko miały zostać zakończone.

Summary

After Wellhausen’s hypothesis of four sources explained the origin of the Pentateuch, and the Q hypothesis explained the Synoptic Problem; many scholars attempted to find the same sources in other biblical books, especially in the Book of Revelation, because this book seems to be a compilation of sources. Although investigations were detailed and versatile, they did not give unanimous results. Every proposition was corrected and the problem of the unique literature of the text of the Apocalypse is not solved to the present day.

1. „Teils hat man meine Zweifel an der ursprünglichen Einheit der Schrift rundweg abgelehnt und mit alle mögli-chen Mitteln zu bewiesen getrachtet, dass die Apokalypse als ein litterarisches Kunstwerk von originaler Einheit und Schönheit dem Geist des Sehers entsprungen sei wie Athene dem Haupt des Zeus, teils hat man die grundlegengen Beobachtungen, die ich gemacht, zu neuen Hypothesen verwertet, die sich mehr oder weniger von der meinigen entfernten.” (Das Problem…, s. 1).
2. Tak późne datowanie ostatniej redakcji ignoruje fakt, iż Justyn już około roku 150 traktował Apokalipsę jako dzieło apostoła (zob. W. Bousset, Die Off. Joh., 1896, s. 151).
3. W. Bousset, Die Off. Joh., s. 130-131.
4. Za: D. Völter, Das Problem…, s. 4.
5. K. Weizsäcker, Das apostolische Zeitalter der christlichen Kirche, Freiburg 1902.
6. Auch Völter’s Beweis dafür, dass Capitel 11 und 12 nicht zusammen gehören, geht von der falschen Voraussetzung aus, dass in Capitel 12 die Geburt Jesu erzählt werde. Die übrigen Belege, die er beibringt, sind wenig überzeugend, und Völter muss selbst gestehen, dass ein Zusammenhang zwischen den beiden Capiteln „angestrebt” sei. (E. Vischer, Die Off. Joh. eine jüd. Apk…, s. 20).
7. W. Bousset, Die Off. Joh., s. 133.
8. A. Sabatier, Les origines litteraires et la composition de l’apocalypse de St. Jean, Paris 1887.
9. Schön, L’origine de l’Apocalypse de Saint Jean, Paris 1887.
10. O. Pfleiderer, Das Urchristentum, seine und Lehren in geschichtlichen Zusammenhang, Berlin 1887, ss. 318-356.
11. F. Spitta, Die Offenbarung des Johannes, Verlag der Buchhandlung des Weisenhauses, Halle 1889, ss. 235-463, 489 nn.
12. Schmidt, Anmerkungen über die Komposition die Offenbarung Johannis, Freiburg, Mohr 1891.
13. Jankowski napisał: „Dwie hipotezy pluralistyczne staną się typowe (tj. Völter’a i Vischera) – następcy pójdą dalej w kierunku mnożenia „warstw” i kombinacji źródeł chrześcijańskich i żydowskich” (Apokalipsa świętego Jana, Poznań 1959, s. 56). Tymczasem Vischer nie był pluralistą, Völter’ również początkowo nim nie był.
14. K. Erbes, Die Offenbarung Johannis kritisch untersucht, Gotha 1891.
15. Kerinth in der Apokalypse, Theologisch Tydschrift 1891, s. 259 nn.
16. W roku 1893 Völter przyznał: „Im Lauf der Zeit habe ich diese Hypothese an verschiedenen Punkten modifiziert” (Das Problem…, s. 5).
17. Abraxas, Studien zur Religionsgeschichte des späteren Altertums, Leipzig 1891, s. 47 nn., 1905, ss. 117-121.
18. Die griechische Quellen der Apokalypse, FF 7, 1931, ss. 155-156.
19. The Revelation of St. John, New York – London 1940, ss. 215-226.
20. C.A. Briggs, The Messiah of the Apostles, New York 1895.
21. Zalążek tej metody był już u Vischera.
22. H. Gunkel, Schöpfung, s. 363, 385.
23. H. Gunkel, Schöpfung, s. 396.
24. W roku 1906 przyznał: „Ich habe keinen Grund, an meiner Auffassung im grossen und ganzen etwas zu verändern” (Die Off. Joh., Göttingen 1906, s. 116).
25. Stefaniak sądził, że dzieło to ukazało się dopiero w 1911 (w roku tym ukazało się drugie poprawione wydanie tego dzieła), więc pozwolił sobie na uwagę (s. 99): „(…) od chwili ogłoszenia pierwszej rozprawy na temat Apokalipsy upłynęło 25 lat. I dopiero po ćwierć wiekowej przerwie znajdujemy odpowiedź na dręczące pytanie o genezę symboliki apokaliptycznej.” Wygląda więc na to, że Stefaniak nie miał tego dzieła – z 1911 – w swoich rękach, a powołał się nań za pośrednictwem Allo. Nie znał również Das Problem… z 1893.
26. Ferowany przez niektórych zarzut, że Völter diametralnie zmieniał swoje poglądy jest nie tylko przesadzony, ale i bezzasadny.
27. Die Offenbarung Johannis neu untersuchung und erläutert, Strassburg 1904, s. 68.
28. Tamże, s. 86-91.
29. „Schon in den Gathas finden wir „das Kommen des Reiches” verkundigt, schon dort hat man geglaubt die Parusie des Propheten und das jungte Gericht stehe unmittelbar bevor“ (S. 89).
30. „Wenn ich 22 Jahre, nachdem ich die neueren Untersuchung über die Apokalypse eingeleitet habe, noch einmal auf diesen Gegenstand zurückkomme, geschieht es in der Hoffnung, das apokalyptische Problem nunmehr seiner endlichen Lösung entgegenführen zu können. Der Erfolg muß lehren, inwieweit ich mit dieser Erwartung im Rechte bin.”
31. H.B. Swete, The Apocalypse of St. John, London 1906.
32. Zahn Th., Die Offenbarung des Johannes, Bd. 1-2, Leipzig 1924-1926.

Leszek Jańczuk

Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się na stronie dyskusji.