Słownik etymologiczny języka polskiego/prawy
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
prawy, przysłówek prawie odmienił dziś znaczenie; znaczył aż do 18. wieku ‘wcale, zupełnie’: »prawie pełny«, ‘całkiem pełny’; dziś przeciwnie: ‘nie całkiem, ledwie’; prawość, prawota, prawić, z mnóstwem złożeń (wyprawić, od tego wyprawa, itd.), z których najobfitsze sprawić, sprawa, sprawny, sprawozdanie, sprawozdawca, sprawunek (z niem. końcówką); por. jeszcze naprawić, przyprawić (przyprawy), poprawić (poprawka), oprawa (książek, i ‘wiano’), zaprawa (‘sos’), itd. Jeszcze w cerk. prawić znaczy ‘sądzić’, od prawo, ‘sąd’, ale w wielu językach (słowień., czes., u nas) przechodzi w ‘mówić’ (rozprawiać), i używało się trzeciej osoby: prawi (jak u nas dzie, albo jak w ruskiem moł z mołwił) dla przytaczania słów cudzych, tak stale, że to prawi ściągnięto w pry (u nas i Czechów, por. słowień. pre); u Reja, Kochanowskiego to pry jeszcze częste, w 18. wieku zniknęło (u Skargi np.: »pogaństwo mówiło do chrześcian o ciała... będą je, pry, za bogi chwalić«; »daj, pry, najmilszy ojcze«; »szukać inszego państwa rozkazował, bo to, pry, małe, które mam«, itd.); pry więc tyle co ‘powiada’. Słowo to prasłowiańskie i wyłącznie słowiańskie, obce zupełnie litewszczyźnie. Już w cerk. prawy oznacza nietylko ‘prawdziwego, szczerego’, ale i ‘prawego’ w przeciwieństwie do ‘lewego’ (zamiast pierwotnego desĭn, litew. deszinas, ind. dakszina-, grec. deksios i deksiteros, łac. dexter, goc. taīhswa, wszystko o ‘prawej ręce’, rus. diesnicy); »na prawo!«, »prawica (już w psałterzu tylko tak). Prawy, ‘czysty’, »prawy młodzieniec«, prawica, prawiczka, o ‘dziewicy’; we złożeniach, prawowierny, później (w 14. wieku) zastąpiony dla nieuctwa tłumaczy przez prawosławny, bo grec. orthodoksos, ‘prawowierny’, wedle doksa, ‘sława’, zamiast ‘wiara’, pojęli. Prawo, ‘to, co słuszne, prawdziwe’, ‘zakonem’ się staje: »prawo rzymskie«; prawodawca, prawnie, prawnik, prawność, prawnopaństwowy; o prawo, ‘słuszność’, spierają się, więc prawować się; prawota, ‘sprawiedliwość’; prawizna, ‘zdanie liczby’, uprawizna. Stąd prawidło ‘norma, reguła’ (cerk. prawiło), u rękodzielników ‘forma, modła’: prawidło szewskie, ciesielskie; prawidłowy (rus. prawilnyj). Od prawy, obok prawoty: prawda, prawdziwy, sprawdzać, prawdopodobny, itd., a dalej sprawiedlny i sprawiedliwy ze swojemi urobieniami. Prawdą nazywał się w 16. i 17. wieku ‘przybór stołowy’, niem. Schüsselring, ‘koło (żelazne lub inne), na które misy gorące stawiano’, np.: »obrus pościele, prawdę w środku położy«, i na tej dwuznaczności »prawdy« jeszcze Potocki liczne stroił dowcipy (np.: »prawdę lubiąc... stawiać potraw na stole starożytność broni... tę na obrusie, onę kładziono na stole«), których wydawcy nie rozumieli; w wokabularzu krakowskim r. 1537: »postaw prawdę«, ‘stell den Schüsselring’.
