Poezye wydanie zupełne, krytyczne tom X/Dodatek krytyczny

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Maria Konopnicka
Tytuł	Poezye wydanie zupełne, krytyczne tom X
Podtytuł	Dodatek krytyczny
Data wydania	1925
Wydawnictwo	Gebethner i Wolff
Drukarz	W. L. Anczyc i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa — Kraków — Lublin — Łódź — Paryż — Poznań — Wilno — Zakopane
Źródło	Skany na commons
Indeks stron

[415]

DODATEK KRYTYCZNY

[416]SKRÓCENIA.

A	—	autograf biblijoteki Krasińskich w Warszawie (zbiór L. Meyeta) obejmuje 4 części poematu (str. 1—285). Kilka kartek w podwójnej redakcji (A1).
A	—	urywek autografu (str. 208, w. 7 — str. 322, w. 4) własność Firmy Gebethner i Wolff w Warszawie.
BW	—	Bibljoteka Warszawska 1892 III, 468; IV, 442 — 1897, IV, 82, 293, 427 — 1900 IV, 151, 336 — 1901 III, 547; IV, 107 — 1906 I, 319 — 1908 I, 225; II, 441; III, 223; IV, 235, 441 — 1909 I, 421.
Kr.	—	Kraj (petersburski) 1896 Nr. 7 z d. 28 lutego, str. 6.
PrzP.	—	Przegląd Poznański 1896, Nr. 10.
W1	—	Marya Konopnicka, Pan Balcer w Brazylii. Warszawa 1910. (Tekst poprawiony i ustalony przez poetkę).
W2—3	—	Toż, wydanie drugie i trzecie. Warszawa b. r.
Wyd.	—	poprawka wydawcy (str. 52, w. 1; 65, 6; 101, 27; 196, 15; 224, 22; 269, 14; 377, 17).
		Wyrazy lub zwroty, objęte nawiasem (), są w autografie przekreślone.

---

[417] Nagłówek w A, BW, brzmi: ,Pierwsze wrażenia. Ave Stella maris. Noc i poranek. P. Balcer ogląda okręt. Obawy i nadzieje. Występ Magiera i Rocha Zatraty. Pod pokładem. Hazard. Przytuła poskramia Łyczka. Interwencja Horodzieja. Horodziej o żywiołach naucza. Rekin. O dzieci. P. Balcer karci szypra. Burza. Zwierzenia. Święty Wincenty czy święta Helena? Pożar. Nowi goście. Magier spotyka wroga. Knowania Opacza i rebelja Zatraty. O wojnach ziemskich i wojnach niebieskich. Hanka Szczęśniakowa. O dwóch sennikach: prawym i fałszywym. Pod Równikiem. Adwersarze. Chrzest. Zabicie wołu. Delfiny. Ziemia! W Porcie. Marsz!‘

Str.	7	w nagłówku w. 4 ,Łahiszyńce‘ Wyd.; ,Łohiszyńce[1]‘ W1.
»	—	w. 1	,na onym‘ W1; ,na owym‘ A, BW.
»	—	» 5	,głęboki‘ W1; ,szeroki‘ A, BW.
»	—	» 8	,prężyła‘ W1; ,napięła‘ A, BW.
»	—	» 9	,Ha‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 16: ,Na lewe ucho: w tem sygnał zaświsnął‘ A, BW.
»	—	w. 19	,Boć to waleta‘ W1; ,To już waleta‘ A, BW.
»	8	» 3	,Która, choć‘ W1; ,Co chociaż‘ A, BW.
»	—	» 5	,przewoźne‘ W1; ,te barki‘ A, BW.
»	—	» 6	,Co do okrętu latały‘ W1; ,Co tam latały do portu‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 9—10:
			,Cała ta luza zbyteczna w pochodzie Już nam umyka, już od nas odbiega‘ A, BW.
»	—	w. 11	,w porcie‘ W1; ,w hafie‘ A, BW.
»	—	» 13	,już‘ W1; ,nas‘ A, BW.
»	—	» 14	,nas‘ W1; ,już‘ A, BW.
»	—	» 18	,gęsty... z czarciej‘ W1; ,z ogniem... w czarciej‘ A, BW.

[418]

Str.	9	w. 10	,gra cygan na drumli‘ W1; ,na drumli gra cygan‘ A, BW.
»	—	» 12	,Iż‘ W1; ,Bo‘ A, BW.
»	—	» 13	,Zrazum był, jako więc‘ W1; ,Zrazu tam byłem, jak‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 15: ,Jako ten szarak, co nie wie, gdzie w strony‘ A, BW.
»	—	w. 16	,dać‘ W1; ,dał‘ A, BW.
»	—	» 18	,z onej‘ W1; ,z owej‘ A, BW.
»	—	» 19	,butami i pasem‘ W1; ,z butami i z pasem‘ A, BW.
»	—	» 20	,by zając‘ W1; ,jak (chojak) zając‘ A, BW.
»	—	» 21	,Ażci‘ W1; ,Ale‘ A, BW.
»	—	» 23	,w swą krzykał‘ W1; ,wykrzykał‘ A, BW.
»	—	» 24	,pędzając‘ W1; ,ganiając‘ A, BW.
»	10	» 1	,mi z głowy już‘ W1; ,już z oczu mi‘ A, BW.
»	—	» 3	,Nad wszystkiem‘ W1; ,(Nad wszystkiem) Najwyżej‘ A, BW.
»	—	» 5	,Starsze ci ono‘ W1; ,To pan największy‘ A, BW.
»	—	» 6	,przed‘ W1; ,przy‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 7: ,Gdy ono huknie, a porwie się bystrze‘ A, BW.
»	—	w. 8	,właśnie jakbyś‘ W1; ,jakbyś właśnie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 9: ,A gdy zwolnieje, gdy toczy się czystsze‘ A, BW.
»	—	»	» 12: ,Naokół bije świt i srebrne blaski‘ A, BW.
»	—	w. 14	,poczęstnem‘ W1; ,poczestnem‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 15: ,Już ci tu za kark coś pleszcze i ciecze‘ A, BW.
»	—	w. 20	,bucha‘ W1; ,pryska‘ A, BW.
»	—	» 21	,Toż‘ W1; ,To‘ A, BW.
»	—	» 22	,Zgoła nie wiedział‘ W1; ,Nie wiedział nawet‘ A, BW.
»	—	» 24	,Do kupy zbici, by‘ W1; ,Zbici na kupę, jak‘ A, BW.
»	—	» 25	,Spojrzałem‘ W1; ,Pojrzałem‘ A, BW.
»	—	» 27	,chłopom‘ W1; ,jakiś‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 28: ,Stoją, jak gdyby ujęci złą mocą‘ A, BW.
»	—	po w.	28:

,Każdy to wiedział, że morze nie łacha,
Poły nie ugnie, nie przejdzie go brodem,
Alić dopiero tu poznał on stracha,
Tutaj na grzbiecie pot ściął mu się lodem.
(A jak łan żytni, gdy wiatr go rozmacha)
I widać było, jak tłum ten się waha,
Oblany krwawym, ogromnym zachodem,
Jako łan żytni, gdy wiatry nim chwieją,
Między żałością i między nadzieją‘. A, BW.

Str. — zam. w. 29—30 i str. 11 w. 1—6:

,To kiedym spojrzał z nagła w te sukmany (Więc gdym tak)
Na onem wielkiem, rozłożystem morzu,

[419]

Na ten len siwy, wełnami przetkany,
Co zwyczkiem siedzi schowany we zbożu,
W opolnych ziemiach, pod dach swój słomiany,
A teraz — patrzcież! — po takiem przestworzu
Z wiatrem się błędnym unosi po świecie,
To mnie mróz przeszedł i ciarki po grzbiecie‘. A, BW.

Str.	11	w. 8	— 22 w A, BW brak.
»	—	» 25	,wszędzie‘ W1; ,naprzód‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 27: ,Ale kto w sochę swój żywot wydycha‘ A, BW.
»	—	w. 28	,A... i‘ W1; ,Kto... a‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 30: ,I tak czy owak, a zawsze jest męka‘ A, BW.
»	12	»	» 4: ,Co się chybocą (,chyboczą‘) i kręcą we szrubę‘ A, BW.
»	—	w. 8	,Odjąć... oczu‘ W1; ,Oczu... odjąć‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 10: ,Z zachodnich ogniów, kolorów i z słońca‘ A, BW.
»	—	w. 14	,pierwsza gwiazda błysła‘ W1; ,gwiazda wybłysła z niej‘ A, BW.
»	—	» 15	,zamglone i‘ W1; ,złociste a,‘ A, BW.
»	—	» 20	,matczynym‘ W1; ,ognistym‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 23: ,Z jękiem padł głośnym na oba kolana‘ A, BW.
»	—	w. 24	,Karmicielko‘ W1; ,O, karmiąca‘ A, BW.
»	—	» 25	,poniosła‘ W1; ,rozniosła‘ A, BW.
»	—	» 27	,Dołem‘ W1; ,Pod nią‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 28: ,Nad nią ta gwiazda sino błyskająca‘ A, BW.
»	13	w. 7	,wrócą, czy zginą‘ W1; ,czyli nie zginą‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 8: ,Czyli na strzechy wrócą i na brony‘ A, BW.
»	—	w. 9	,wichrach‘ W1; ,wiatrach‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 15: ,Morze tak rado unosi się w chmurze‘ A, BW.
»	—	w. 19	,dzwon już znać‘ W1; ,strażnik znak‘ A, BW.
»	—	» 21	,naród hurmem‘ W1; ,hurmem naród‘ A, BW.
»	—	» 22	,po stromej‘ W1; ,po onej‘ A, BW.
»	—	zam.	23—24:
		,Jeszczeć do spania pomierzchu był kawał, Lecz człowiek w czas tam pilnował pościeli‘ A, BW.
»	14	w. 1	,to‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	—	» 4	,pędzi‘ W1; ,leci‘ A, BW.
»	—	» 5	,bójki‘ W1; ,pięści‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 6: ,(Gdy) Tak ja wezwawszy na pomoc Maryi‘ A, BW.
»	—	w. 16	,barłóg‘ W1; ,słomę‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17: ,Dziwnaż bo noc to i dziwne to spanie‘ A, BW.
»	—	w. 18	,człeku‘ W1; ,jeszcze‘ A, BW.
»	—	» 20	,cię tu‘ W1; ,tu cię‘ A, BW.
»	—	» 22	,poręcz‘ W1; ,drewno‘ A, BW.

[420]

Str.	14	w. 24	,Alić wtem wyrzniesz‘ W1; ,W tem stukniesz w pułap‘ A, BW.
»	—	» 26	,kto‘ W1; ,ktoś‘ A, BW.
»	15	» 2	,porwiesz‘ W1; ,zrywasz‘ A, BW.
»	—	» 3	,Tak zamdli, tak cię‘ W1; ,Tak w głowie zamdli‘ A, BW.
»	—	» 4	,dobrze‘ W1; ,to i‘ A, BW.
»	—	» 8	,przychwycił‘ W1; ,pochwycił‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 10: ,Kuźnia, kowadło, ognisko, obcęgi‘ A, BW.
»	—	w. 11	,gęsiora‘ W1; ,gąsiora‘ A, BW.
»	—	» 15	,Hej! Niejeden tam‘ W1; ,Niejeden to tam‘ A, BW.
»	—	» 16	,o tym‘ W1; ,o swym‘ A, BW.
»	—	» 17	,Stękały chłopy‘ W1; ,Ludzie stękali‘ A, BW.
»	—	» 18	,Insze zaś w głos się śmiały‘ W1; ,Insi się śmieli w ogniach‘ A, BW.
»	—	» 19	,Niejedna baba skoczyła‘ W1; ,Lecz babą jedną ciskało‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 20—22:
			,Co większa fala uderzy po wodzie, To baba leci, (jak) by piłka, i w ścianę! Tak wszystko było tem morzem pijane‘. A, BW.
»	—	w. 2	,Pisklęta one‘ W1; ,(Jak te) Pisklęta drobne‘ A. BW.
»	—	» 28	,żądość; a‘ W1; ,żądzę; lecz‘ A, BW.
»	16	» 6	,jak gdyby‘ W1; ,jakby co‘ A, BW.
»	—	» 7	,miłe‘ W1; ,błogie‘ A, BW.
»	—	» 8	,Ej... Ej‘ W1; ,Hej... Hej‘ A, BW.
»	—	» 9	,Bo niema‘ W1; ,Niema bo‘ A, BW.
»	—	» 11	,żebrak‘ W1; ,łazarz‘ A, BW.
»	—	» 12	,zostaje‘ W1; ,ostaje‘ A, BW.
»	—	» 16	,nadzieją ku niemu‘ W1; ,mu we mgłach dalekich‘ A, BW.
»	—	» 21	,głowy... zrachować‘ W1; ,głowę... rachować‘ A, BW.
»	—	» 24	,tak‘ W1; ,precz‘ A, BW.
»	—	» 27	,po naszemu‘ W1; ,po niemiecku‘ A, BW.
»	17	» 2	,Ma okręt chrzest swój‘ W1; ,Okręt chrzest bierze‘ A, BW.
»	—	» 4	,kubek‘ W1; ,kielich‘ A, BW.
»	—	» 8	,silny‘ W1; ,setny‘ A, BW.
»	—	» 14	,rostu mieć do setnej‘ W1; ,wzrostu do setnej mieć‘ A, BW.
»	—	» 15	,A od przyziemka‘ W1; ,Od komla z dołu‘ A, BW.
»	—	» 19	,gawiedź‘ W1; ,gęstwę‘ A, BW.
»	—	» 21	,przyszło‘ W1; ,było‘ A, BW.
»	—	» 24	,z niego wyjdzie‘ W1; ,wyjdzie z niego‘ A, BW.

[421]

Str.	17	w. 27	,tram‘ W1; ,pień‘ A, BW.
»	—	» 28	,powstanie‘ W1; ,tu stanie‘ A, BW.
»	—	po w.	28:

,Czasem i wcale nie najdzie się sztuka,
Co miary takiej wybornej zasięga,
Ale człek zmyślny i morze oszuka:
Tnie dębów kilka, żelazem je sprzęga,
Zbija, lutuje, a stuka, a puka,
Aż zbierze w jedną więź, jak dziewka tęga,
Co na snop żyta pół zwali zagona...
Taki maszt zwie się kolumna Samsona‘. A, BW.

Str.	18	w. 1	,Ten drugi zasię‘ W1; ,Drugi ten zasię‘ A, BW.
»	—	» 3	,Żagle się na nim‘ W1; ,Na nim się żagle‘ A, BW.
»	—	» 4	,na budzie swej wiewa‘ W1; ,(na budzie) z swej budy powiewa‘ A, BW.
»	—	» 6	,w koszu‘ W1; ,w gnieździe‘ A, BW.
»	—	» 7	,przy powięzi‘ W1; ,u powięzi‘ A, BW.
»	—	» 14	,Więc‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 15	,je‘ W1; ,jest‘ A, BW.
»	—	» 16	,tam — sam djabeł‘ W1; ,to djabeł sam‘ A, BW.
»	—	» 19	,po olchach te‘ W1; ,po olszaku‘ A, BW.
»	—	» 20	,I te‘ W1; ,Albo‘ A, BW.
»	—	» 23	,on‘ W1; ,ten‘ A, BW.
»	—	» 24	,jak nie ta‘ W1; ,jeśli nie‘ A, BW.
»	—	po w.	24:

,Lecz jest znów trzeci maszt, ten zwie się reja,
I stoi dobrze pochyło na przodzie;
A kiedy wpadnie na okręt zawieja,
On pierwszy stawia łba i wichry bodzie.
Już to tam amen i słaba nadzieja,
Kiedy ten runie i plac zrobi wodzie...
I życia wtedy ratować nie pora,
Bo już śmierć woła: «Pójdź Kuba do dwora!»

Czwarty się szwaja zowie i na zadzie
Okrętu stoi, jak tylne te straże,
Kiedy się wiara u ogniów pokładzie,
A wódz jednemu wartować przykaże.
Lecz i pośledni ten ma głos swój w radzie,
A kiedy okręt tył fali pokaże,
Nieraz tak bywa, że pierwsza w honorze
Szwaja zwycięża, lub wali się w morze.

Nie wszystkoć ja tu mianuję z kolei,
Bo jest tam tego, by z dobrej poręby,

[422]

I człowiek tak się obraca, jak w kniei;
A gdyby każdą rzecz nazwał, to z gęby
Miałby paździerze; boć obcy lud klei
Te miana (nazwy), plwając je tak, jak otręby,
A że katolik nie jest, więc je stwarza
Sam z siebie, zamiast brać to z kalendarza.

A tuż dopiero te haki, te bloki.
Te koła, zęby, te tryby, te rury,
Te kotły wrzące, te szpunty, te tłoki,
Te windy, z trzaskiem lecące do góry!
Okręt się tylko (gibocze) giboce na boki,
Pary buchają, drżą liny i sznury,
Rudel, jak świdrem, skróś wody się wierci,
A wszystko — tylko o deskę od śmierci.

Lecz co jest cudne w pojrzeniu, to zgoła
Żołnierska sprawność w tej morskiej hołocie!
Ledwo kapitan kinie, ruszy czoła,
Już to po masztach, jak koty po płocie,
Choć w trzasku, zda się, nie słychać, kto woła;
Tom się napatrzeć nie mógł tej ich cnocie,
Tak co to (letko) a nagle się wije!
Mówią, słoniną samą taki żyje‘. A, BW.

Str.	18	w. 26	,pojrzysz‘ W1; ,wejrzysz‘ A, BW.
»	19	» 2	,par‘ A, W1; ,pas‘ BW.
»	—	zam.	w. 3: ,Próżnobyś ręki nastawiał do słońca‘ A, BW.
»	—	w. 4	,a‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	po w.	4:

,Mówią, że idzie z północy to morze
Od granic ziemi, zapartych przez lody,
Aż na południe, gdzie takoż w przestworze
Oceanowe krą walą się wody;
Lecz nie wiem, czyli to prawdą być może,
By na południu lud czynił przeszkody,
Gdyż słońce najwyż tam piecze a praży,
O czem się pytać u żniw gospodarzy.

Str.	19	w. 7	,miawszy‘ W1; ,mając‘ A, BW.
»	—	» 9	,te chody przepastne‘ W1; ,przecieki i ciągi‘ A, BW.
»	—	» 13	,jakowa‘ W1; ,takowa‘ A, BW.
»	—	» 14	,dufanie‘ W1; ,ufanie‘ A, BW.
»	—	» 21	,Więc to tam‘ W1; ,Dopieroż‘ A, BW.
»	—	» 23	,lud zeszedł, het‘ W1; ,tu zeszli precz‘ A, BW.

[423]

Str.	19	w. 24	,Kurpie, Mazury, Łomżyńce‘ W1; ,Mazury, Kurpie, Łomżaki‘ A, BW.
»	20	zam.	w. 1—2:

,Ci gdzieś od Warty, od Buga samego,
Tamte od Narwi brunatne sukmany‘ A, BW.

Str.	—	w. 8	,jasny, a ów‘ W1; ,biały, tamten‘ A, BW.
»	—	» 10	,prosto nosi‘ W1 A, BW; ,nosi prosto‘ W2—3.
»	—	» 14	,od siebie‘ W1; ,szeroko‘ A, BW.
»	—	» 15	,Właśnie, jakoby‘ W1; ,Myślałbyś, ziemi‘ A, BW.
»	—	» 16	,stała‘ W1; ,stoi‘ A, BW.
»	—	» 20	,namknie‘ W1; ,umknie‘ A, BW.
»	—	» 24	,chadzał‘ W1; ,chodził‘ A, BW.
»	21	» 1	,na nim‘ W1; ,z niego‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5: ,Teraz cygaro ćmił‘ ujęty w boki‘ A, BW.
»	—	w. 8	,tak brat mój, choć‘ W1; ,to het je, precz‘ A, BW.
»	—	» 9	,krzykną‘ W1; ,wrzasną‘ A, BW.
»	—	» 12	,Tak‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 14	,Kiedy my się tu‘ W1; ,Kiedyśmy się tu‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 18: ,Inszy mu na to. — A tamże gadali‘ A, BW.
»	—	w. 19	,jest‘ W1; ,je‘ A, BW.
»	—	» 20	,tylko że trafić‘ W1; ,ino że znaleźć‘ A, BW.
»	—	» 21	,A wtem Przytuła Szymon‘ W1; ,Opacz kłąb dymu puścił‘ A, BW.
»	—	» 22	,i kiwał‘ W1; ,kiwając‘ A, BW.
»	22	» 5	,Łby tępe‘ W1; ,Cham tępy‘ A, BW.
»	—	» 7	,splunąwszy‘ W1; ,plunąwszy‘ A, BW.
»	—	» 11	,w buty‘ (w butach) A, W1.
»	—	zam.	w. 13: ,Targło to chłopów, więc dalej się zżymać‘ A, BW.
»	—	w. 14	,Kacper Bugaj‘ W1; ,Roch Zatrata‘ A, BW.
»	—	» 16	,Przestąpił‘ (nogą) A, W1.
»	—	» 17	,pod boki‘ W1; ,do trzosa‘ A, BW.
»	—	» 21	,Tak chłopy też w swą‘ W1; ,A chłopy za nim‘ A, BW.
»	—	» 24	,A gadka‘ W1; ,jak ów tam‘ A, BW.
»	—	» 25	,na śmiecie‘ W1; ,we śmiecie‘ A, BW.
»	23	» 1	,Tyla, że‘ W1; ,Ale że‘ A, BW.
»	—	» 2	,jeno‘ W1; ,tylko‘ A, BW.
»	—	» 3	,Pojrzał z pod czoła‘ W1; ,Patrzy się srogo‘ A, BW.
»	—	» 3	,w twarzy‘ W1, A, BW; ,z twarzy’ W2—3.
»	—	» 4	,war idzie do ciemion‘ W1; ,żar idzie do czoła (od czoła do karku) A, BW.
»	—	» 13	,same‘ W1; ,tylko‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 15—18:

,Więc do komisji raport! Bo w szwadronie
Porządek musi być. Więc nuż w baraki!‘

[424]

(Dalej) Nuż i w doktory! To nim się wydało,
,Mówią, że o tem w gazetach (aż stało) pisało‘ A, BW.

Str. 23 po w. 18:

,Rozśmiał się jeden, więc drugi, więc trzeci,
I tak w łeb wzięła naczęta już zwada,
Bo u nas naród, jak słomę zanieci:
Ogień o chwilę — i zaraz opada.
Porwie się to to na oślep i leci...
A niech kto znagła zastąpi, zagada,
To się zawróci, jak wilk, gdy mu w ślepie
Pastuch ze strachu płachciątkiem zatrzepie‘. A, BW.

Str.	—	w. 23	,Wtem‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» —	,Niemiec‘ W1; ,Miemiec‘ A, BW.
»	—	» 24	,latoś‘ W1; ,naszą‘ A, BW.
»	24	» 2	,szedł‘ W1; ,szło‘ A, BW.
»	—	» 3	,Ale‘ W1; ,A w tem’ A, BW.
»	—	» 4	,dzieciąteczko na łonie‘ W1; ,dziecko w chustach u piersi‘ A, BW.
»	—	» 5	,rzecze — Bóg w tę‘ W1; ,Pan Bóg czy w tę‘ A, BW.
»	—	» 10	,nas tam‘ W1; ,od nas‘ A, BW.
»	—	» 11	,Laboga!‘ W1; ,Dla Boga!‘ A, BW.
»	—	» 12	,chłopy‘ W1; ,chłopcy‘ A, BW.
»	—	» 14	,znowu‘ W1; ,mi tam‘ A, BW.
»	—	» 15	,przykładasz‘ W; ,wnet insze‘ A, BW.
»	—	» 16	,Dać‘ W1; ,Daj‘ A, BW.
»	—	» 17	,dziewczęcy‘ W1; ,dziewczyński‘ A, BW.
»	—	» 18	,by‘ W1; ,jak‘ A, BW.
»	—	» 23	,Żyto siał będę‘ W1; ,Zasieję żyto‘ A, BW.
»	—	» 25	,na jęczmień’ W1; ,dla szkapy‘ A, BW.
»	—	» 26	,obsadzę‘ W; ,zasadzę‘ A, BW.
»	25	» 1	,słyszałem‘ W1; ,Gadają‘ A, BW.
»	—	» 6	,Już jeden‘ W1; ,Jeden się‘ A, BW.
»	—	» 9	,Przecie‘ W1; ,Cóż to‘ A, BW.
»	—	» 10	,Sama się święta ziemia‘ W1; ,To się tam ziemia sama‘ A, BW.
»	—	» 11	,Ruszysz lemieszem‘ W1; ,Ruszy ją lemiesz‘ A, BW.
»	—	» 12	,ta‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	—	» 16	,Jeno‘ W1; ,Tylko‘ A, BW.
»	—	» 21	,także‘ W1; ,takoż‘ A, BW.
»	—	» 22	,uniesie‘ W1; ,nosi‘ A, BW.
»	—	» 23	,Jak dziad — jakowaś‘ W1; ,Jak żebrak, (jakowaś) jakaś‘ A, BW.
»	—	» 27	,Na grzbiecie‘ W1; ,Na grzbietach‘ A, BW.
»	—	» 28	,u przodu‘ W1; ,od przodu‘ A, BW.

[425]

Str.	26	zam.	w. 3 ,Długiego, albo z przedawnej żałości‘ A, BW.
»	—	w. 4	,co‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	—	» 5	,Pilno‘ W1; ,Pilnie‘ A, BW.
»	—	» 10	,dusze‘ W1; ,w twarzach‘ A, BW.
»	—	» 11	,Tak‘ W1; (W tak) ,Aż‘ A, BW.
»	—	» 12	,nasi księża‘ A1; ,księża darmo‘ A, BW.
»	—	» 13	,Aż‘ W1; ,Wtem‘ A, BW.
»	—	» 17	,Lecz‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 18	,wyciera‘ W1; ,ociera‘ A, BW.
»	—	» 21	— 24, str. 27 i 28 w. 1—10 A, BW, brak.
»	28	zam.	w. 12 ,Woda się ciężko zaczęła kołychać‘ A, BW.
»	—	»	» 14: ,Nuż fala okręt brać a na dół spychać1‘. A, BW.
»	—	w. 15	,A... jak gdyby‘ W1; ,To... jakoby‘ A, BW.
»	—	» 16	,Takie szły bryzgi‘ W1; ,Tak morze miotło‘ A, BW.
»	—	» 18	,naprzemian dreszcz idzie‘ W1; ,dreszcz idzie naprzemian‘ A, BW.
»	—	po w.	18:
			,Słyszałem ja to o onej chorobie, Co się w takowej przygadza żegludze, A ściska człeka, jak kleszczem w wątrobie. Alem na słowa nie zważał zbyt cudze, A patrz! Doznałem dziś licha na sobie! Już w piersiach ogień, już sobą sam nudzę, Już pić — a srodze szkodząca jest woda — Ażem się zwalił z nóg, jak ścięta kłoda‘. A, BW.
»	29	w. 2	,kto... kto‘ W1; ,to... to‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 6: ,Pacholąt, starców niepewnych w godzinie‘ A, BW.
»	—	w. 7	,nie miałeś‘ W1; ,toś nie miał‘ A, BW.
»	—	» 8	,jęczenia i‘ W1; ,stękania a‘ A, BW.
»	—	» 9	,owym‘ W1; ,onym‘ A, BW.
»	—	» 15	,w owej‘ W1; ,w onej‘ A, BW.
»	—	po w.	16:
			,Tylko mu placu brakło. Człek w tej kaźni, Jak płoć się psuje (śnięty) śnięta, a bez soli, I prędko wszelkiej wyzbywa bojaźni, Bo od nieznośnej męki do swawoli Miedza jest wązka; a muchę rozdrażnij, To utnie, że cię jak po bąku bolu... Siła tam człek mógł przemyśleć i siła Zwiedzieć się rzeczy, by tylko moc była‘. A, BW.
»	—	w. 17	,Inszy radby się choć‘ W1; ,Niejeden-by się rad‘ A, BW.

[426]

Str.	29	w. 20	,zobaczył‘ W1; ,gdzie najrzał‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 21: ,Nuż z nim pod pompę. To chłopa tak skropił‘ A, BW.
»	—	w. 24	,a ten za nim‘ W1; ,a za nim ów‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 25 ,A to i jadło co dnia ci się widzi‘ A, BW.
»	—	w. 26	,A słodkiej wody‘ A1; ,Gorsze, a wody‘ A, BW.
»	—	» 28	,do kotła‘ W1; ,do misy‘ A, BW.
»	—	» 29	,napchani‘ W1; ,swej sądnej‘ A, BW.
»	30	» 4	,zpierwa‘ W1; ,zrazu‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 7: ,Coraz to klątwa, to kłótnia wybucha‘ A, BW.
»	—	w. 10	,na inszych‘ W1; ,na drugich‘ A, BW.
»	—	po w.	10:

,Najwięcej pralim Włochów. Tu chłop gada,
A ten tu ślepie na niego wytrzeszczy
(I po swojemu! Więc wnet rośnie zwada)
I trzęsie głową, że niby nie nada.
Więc chłop aż dmie się, tak nad nim w głos wrzeszczy;
Ten w śmiech, a insi za nim. Więc nuż zwada!
To my ich nieraz nagnietli, jak kleszczy,
(Bo naród to jest nad wszystkie plugawy
I gady pono hoduje dla strawy)
Zwłaszcza, jak przyszło brać wodę we dzbany
Słodką. Tych Włochów zwano Italjany.

Tom po raz pierwszy przypatrzył się zbliska
Grze^[2], w którą oni i dzień cały zgonią.
Siędą przy sobie dwa takie Włoszyska, (Włosiska)
Nuż palce suwać i w ławę bić dłonią.
— «Czynk! Tres! Czynk!» — krzyczą, a z oczu żar tryska,
A stawy w palcach, jak w kubku kość, dzwonią.
Ten dwa, by widły, suwa w przeciwnika,
Ów sztykiem jeden, a z resztą umyka.

A taką mają w igrzysku tem spprawę,
Że ledwo okiem zdążysz, już ten bije!
Więc insze Włochy obstąpią ciekawe,
Powyciągają zgorzałe te szyje;
Więc coraz wścieklej trzaskają ci w ławę,
Jakby o gardło chodziło tam czyje;
(Włosy) Kudły na oczach, spotniali, schrypnięci,
Aż się nóż nieraz z za pasa wyświęci.

Najbliżej Włochów szły liczbą Francuzy;
Ale ci inszą trzymali się modą:

[427]

Nie tak łakomi na guzy i tuzy,
Bebłali tylko ten absynt swój z wodą,
A potem ręce wsadziwszy w rajtuzy,
Luzem chodzili z przyciętą w klin brodą,
Gwiżdżąc pieśń, co się zowie Marsylianka,
A gęsto patrząc, gdzie butel i szklanka.

Bylić i insi, lecz głównie hołota,
Bo emigranckim ten «Krejc» się mianował.
Nikt się tam wielce nie świecił od złota,
Ani się w państwo na drugich fundował.
Czy spód, czy pomost, jednaka ciasnota:
Tłomoczki, baby i dzieci na pował...
Gdzieniebądź głowę kto oparł i stękał —
Z choroby jedni, a drugich głód nękał‘. A, BW.

Str.	30	zam.	w. 11: ,Aż w to złe jedno i drugie się wdało‘ A, BW.
»	—	w. 13	,milczkiem i jakby‘ W1; ,ciszkiem kryjomo‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 14 ,Stawił tam jeden i drugi po razu‘ A, BW.
»	—	w. 15	,Tak się włożyli‘ W1; ,Aż się wciągnęli‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 16—17:
			,Że to od tego nie było zakazu, Nic, tylko słyszysz głos schrypły, zażarty, A, BW.
»	—	w. 19	,je‘ W1; ,jest‘ A, BW.
»	31	» 3	,W ogniach go codzień‘ W1; ,Ciągle go w ogniach‘ A, BW.
»	—	» 4	,Ugasnął‘ W1; ,Ustał im‘ A, BW.
»	—	» 6	,Czy‘ W1; ,Lub‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 11: ,A na ramieniach potrząchał szyniela‘ A, BW.
»	—	w. 20	,takie tam ot‘ W1; ,żyd nie żyd, at‘ A, BW.
»	—	» 21	,Dopieroż to się chłopy‘ W1; ,Toż to się chłopy teraz‘ A, BW.
»	—	» 22	,pomknął‘ W1; ,pomknie‘ A, BW.
»	—	» 24	,zgoła nadrabiał tak‘ W1; ,tak już nadrabiał sam‘ A, BW.
»	32	» 2	,z owem‘ W1; ,z onem‘ A, BW.
»	—	» 3	,dotarł‘ W1; ,dobił‘ A, BW.
»	—	» 4	,z srogim skowytem‘ W1; ,ze srogim zgrzytem‘ A, BW.
»	—	» 12	,mu‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	» 13	,idzie pilno i‘ W1; ,pilno idzie a‘ A, BW.
»	—	» 14	,Aż raz kiedy to tak‘ W2—3; ,Aż raz kiedy tak‘ A, W1; ,Aż wtem raz kiedy tak‘ BW.
»	—	» 15	,Patrzy‘ W1; ,Pojrzy‘ A, BW.
»	—	» 16	,mu‘ W1; ,to‘ A, BW.
»	—	» 24	,co pięści‘ W1; ,to pięści‘ W2—3; ,co ręki‘ A, BW.

[428]

Str.	32	w. 25	,urwany‘[3] W1; ,porwany‘ A, BW.
»	33	» 2	,Straszny‘ W1; ,Srogi‘ A, BW.
»	—	» 5	,Ja sam!‘ Precz! Na bok!‘ W1; ,Przysądu! Ja sam!‘ A, BW.
»	—	» 9	,tam‘ W1; ,tu‘ BW; ,ta‘ A.
»	—	» 10	,Przemówią‘ W1; ,Mówiły‘ A, BW.
»	—	» 14	,sinem... z pośpiechu‘ W1; ,siwem... w pośpiechu‘ A, BW.
»	—	» 15	,nagle‘ W1; ,starą‘ A, BW.
»	—	» 16	,włosów siwych‘ W1; ,siwych włosów‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17—18:
		,Ten nawpół ślepy był z wielkiej starości, Więc obie ręce przed siebie w świat trzyma‘ A, BW.
»	—	w. 19	,puka laską‘ W1; ,laską puka‘ A, BW.
»	—	» 20	,se‘ W1; ,swej‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 23—24:
			,I dalej w kija po nim, jako w cepy! Musi nie zawsze tak do cna był ślepy‘. A, BW.
»	—	w. 26	,Żylastą‘ W1; ,Wyschniętą‘ A, BW.
»	34	» 2	,To ty tu sobie urządzić‘ W1; ,To tu sam sobie uczynić‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5 ,Wstawaj, bo będę prał, choć jestem stary‘ A, BW.
»	—	w. 8	,uszli‘ W1; ,wyszli‘ A, BW.
»	—	» 13	,otrząsał się‘ W1; ,strząchał się i‘ A, BW.
»	—	» 14	,Łba‘ W1; ,Wzrok‘ A, BW.
»	—	» 15	,ot, prosto‘ W1; ,jak gdyby‘ A, BW.
»	—	» 16	,pory‘ W1; ,tylko‘ A, BW.
»	—	» 25	,Juże‘ W1; ,Już to‘ A, BW.
»	35	» 1	,na sąd was to‘ W1; ,was tu na sąd‘ A, BW.
»	—	» 2	,Tylko‘ W1; ,Jeno‘ A, BW.
»	—	» 5	,się już‘ W1; ,już się‘ A, BW.
»	—	» 9	,skryją‘ W1; ,schronią‘ A, BW.
»	—	» 10	,obruszysz‘ W1; ,obrazisz‘ A, BW.
»	—	» 14	,Do stóp, a ogień‘ W1; ,A ogień dokół‘ A, BW.

[429]

Str.	35	w. 15	,modre‘ W1; ,sine‘ A, BW.
»	—	» —	,kołbiele‘ W1; A, BW; ,kiełbiele‘ W2—3.
»	—	» 19	,dokół‘ W1; ,powyż‘ A, BW.
»	—	» 23	,ni‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	36	» 2	,Wichrem... jest‘ W1; ,Wiatrem... je‘ A, BW.
»	—	» 4	,jest‘ W1; ,je‘ A, BW.
»	—	» 9	,Aleś... bożym‘ W1; ,Ale wiecznym‘ A, BW.
»	—	» 10	,świętego jest‘ W1; ,tutaj jesteś‘ A, BW.
»	—	» 12	,nad morskie‘ W1; ,i morskie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 13—14:
			,A kiedy słońce pod zachód się chowa, Na chmurze widna krwawa jego głowa!‘ A, BW.
»	—	w. 14	,oczy‘ W1; ,ślepie‘ A, BW.
»	—	» 22	,lud‘ W1; ,nas‘ A, BW.
»	—	» 25	,mózgu‘ W1; ,mózgów‘ A, BW.
»	—	» 26	,pomiotłem‘ W1; ,pomietłem‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 29—30:
			,Jad ludzkie serca psuł, a nędza ciało, A gdybyż wszystko rzec, mowy jest mało‘. A, BW.
»	37	w. 3	,Dziatki‘ W1; ,Dzieci‘ A, BW.
»	—	» 7	,Siniały potem‘ W1; ,Potem siniały‘ A, BW.
»	—	» 8	,pod kosę‘ W1; ,pod kosą‘ A, BW.
»	—	» 12	,trupka‘ W1; ,trupa‘ A, BW.
»	—	» 13	,Kto bliższy pokląkł‘ W1; ,Pokląkł kto bliżej‘ A, BW.
»	—	» 15	,duszyczki tej‘ W1; ,tej duszy gdzie‘ A, BW.
»	—	» 16	,z regestrów anielskich wypadnie‘ W1; ,z anielskich regestrów przepadnie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 19 ,Boć ciężka rzecz jest, dać owoc wnętrzności‘ A, BW.
»	—	w. 20	,Dać w te‘ W1; ,W takie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 27: ,I hucząc po nią szło, aż precz na nawę‘ A, BW.
»	38	w. 1	,tak falę przecina‘ W1; ,falą‘ W2—3; tak z fal się wycina‘ A, BW.
»	—	» 4	,cicho‘ W1; ,ciszej‘ A, BW.
»	—	» 5	,wielkie‘ W1; ,gładkie‘ A, BW.
»	—	» 6	,poprzód‘ W1; ,wpoprzód‘ A, BW.
»	—	» 14	,lecą‘ W1; ,kąpią‘ A, BW.
»	—	» 13	,aż ci tu‘ W1; ,bliżej w tem‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17: ,Lecz mało która kula go uszkodzi‘ A, BW.
»	—	w. 18	,trochę‘ A, W1; ,troszkę‘ BW.
»	—	» 21	,u statku‘ W1; ,u czółna‘ A, BW.
»	—	» 25	,galary‘ W1; ,gabary‘ A, BW.
»	—	» 27	,jest zwierz ten‘ W1; ,zwierz zda się‘ A, BW.
»	39	» 3	,ta po ludziach‘ W1; ,po ludziach ta‘ A, BW.

[430]

Str.	39	w. 6	,stepie modrym‘ W1; ,wodnym stepie‘ A, BW.
»	—	» 7	,To raz‘ W1; ,Aż raz‘ A, BW.
»	—	» 19	,miczmańskiej‘ A, W1; ,mieszczańskiej‘ BW.
»	—	» 20	,raz chlupnął‘ W1; ,chlupnął raz‘ A, BW.
»	—	» 22	,triumf grać‘ W1; ,radość i nuż‘ A, BW.
»	—	» 24	,prać... po onym‘ W1; ,bić... po owym‘ A, BW.
»	—	» 25	,muliskiem zachlustał‘ W1; ,zachlustał muliskiem‘ A, BW.
»	40	» 2	,jest w tym‘ W1; ,w tym jest‘ A, BW.
»	—	» 17	,on zwierz‘ W1; ,rekin‘ A, BW.
»	41	» 6	,ciskają‘ W1; ,rzucają‘ A, BW.
»	—	» 7	,nasze... w takie W1; ,tam idą w te‘ A, BW.
»	—	» 8	,Więc‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 11	,Patrzę‘ W1; ,Pojrzę‘ A, BW.
»	—	» 12	,srebrzą nad maszty‘ W1; ,trzepią nad żagle‘ A, BW.
»	—	» 16	,śniegiem‘ W1; ,srebrem‘ A, BW.
»	—	po w.	16:
		,— Oho! — rzekł Opacz! — Na dwoje to wróży: Abo tu wysep nieodal się ściele, Abo się nam tu wichrzyca zakurzy I djabeł z wiedźmą odprawi wesele! — (Tu zaczął krzykać) I nuż w nie ciskać. Lecz statkom nie służy Odstraszać takie przelotne kapele, Co grają na morzu zaranne hejnały; Więc (na niego) my zakrzykli i ptaki ostały‘. A, BW.
»	—	» 18	,wpółślepych‘ W1; ,od światła‘ A, BW.
»	—	» 19	,pilno‘ W1; ,pilnie‘ A, BW.
»	—	» 20	,Bóg Przenajświętszy‘ W1; ,Niebieskie Pan Bóg‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 22: ,Już tam Pietr święty sieć po nie zapławił...‘ A, BW.
»	—	w. 25	,matki‘ W1; ,płaczki‘ A, BW.
»	42	» 3	,Ale nie dalim‘ W1; ,Nie dali insi‘ A, BW.
»	—	» 4	,jak‘ W1; ,nad‘ A, BW.
»	—	» 5	,Tylko‘ W1; ,Ale‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 6: ,Tylko jej oczy świeciły, jak próchno‘ A, BW.
»	—	w. 7	,jadło‘ W1; ,woda‘ A, BW.
»	—	» 8	,Czy woda, ale‘ W1; ,Czy jadło, dość, że‘ A, BW.
»	—	» 9	,I‘ W1; ,już‘ A, BW.
»	—	» 10	,nań dmuchną‘ W1; ,zadmuchną‘ A, BW.
»	—	» 11	,blichował‘ W1; ,blechował‘ A, BW.
»	—	» 13	,się w morze‘ W1; ,i stoi‘ A, BW.
»	—	» 14	,głęboki‘ W1; ,szeroki‘ A, BW.

[431]

Str.	42	zam.	w. 17—18:
			,Więc nagle zblednie i tak się potoczy, Jakby przed sobą rów miała otwarty‘. A, BW.
»	—	w. 19	,Hanuś! A ty znów co‘ W1; ,Hanka! A cóż ty znów‘ A, BW.
»	—	» 20	,zcicha‘ W1; ,ledwie‘ A, BW.
»	—	» 22	,czująca‘ W1; ,boląca‘ A, BW.
»	—	» 25	,Toż‘ W1; ,To‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 26: ,Jak wiatr, co trawy ugorne potrąca‘ A, BW.
»	—	w. 27	,one‘ W1; ,owe‘ A, BW.
»	43	» 1	,aż ona dziecinę‘ W1; ,a ta tylko dziecko‘ A, BW.
»	—	» 2	,rękoma‘ W1; ,rękami‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 3: ,Odziana w chustę wzorzystą, szlachecką’ A, BW.
»	—	w. 4	,Jak urzeczona‘ W1; ,I stoi wzrokiem‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5 ,Co w boru palbę zaczuje strzelecką‘ A, BW.
»	—	w. 6	,Łaniąt strzegąca, a węszy‘ W1; ,I węszy łaniąt strzegąca‘ A, BW.
»	—	» 7	,Chłopak‘ W1; ,Jasiek‘ A, BW.
»	—	» 10	,pierwszą — tom się zdumiał‘ W1; ,tom aż się zadumiał‘ A, BW.
»	—	» 11	,w nią... buchnęły‘ W1; ,ją... oblały‘ A, BW.
»	—	» 18	,mielnik wszystkie‘ W1; ,znagła mielnik‘ A, BW.
»	—	» 22	,Prędki‘ W1; ,Chytry‘ A, BW.
»	—	» 23	,najrzy‘ W1; ,ujrzy‘ A, BW.
»	44	» 1	,taniec‘ W1; ,pląsy‘ A, BW.
»	—	» 3	,wrzaśnie który‘ W1; ,który wrzaśnie‘ A, BW.
»	—	» 6	,wnętrzności aż‘ W1; ,aż wnętrzności‘ A, BW.
»	—	» 9	,z strony‘ W1, A, BW; ,w strony‘ W2—3.
»	—	» 11	,Majtek‘ W1; (Szyper) ,Matros‘ A, BW.
»	—	» 12	,w łeb‘ W1; ,To‘ A, BW.
»	—	» 14	,I tylkom‘ W1; ,Zaraz-em‘ A, BW.
»	—	» 26	,Już w lica‘ W1; ,Bo w licach‘ A, BW.
»	45	» 4	,I tylko majtka‘ W1; ,(I) Tylko (szypra) matrosa‘ A, BW.
»	—	» 9	,w staw‘ W1; ,w rów‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 13: ,Już jedna fala przez łeb drugiej szuści‘ A, BW.
»	—	w. 14	,Jako te owce‘ W1; ,Jak owce z wiosny‘ A, BW.
»	—	» 20	,jak‘ W1; ,by‘ A, BW.
»	—	» 21	,reja trzasła‘ W1; ,trzasło w masztach‘ A, BW.
»	—	» 23	,śruby‘ W1; ,rudla‘ A, BW.
»	—	» 25	,już‘ W1; ,tuż‘ A, BW.
»	—	» 26	,męt‘ W1; ,mąt‘ A, BW.
»	46	» 1	,Rwąc na paździerze‘ W1; ,Rwąc na kawały‘ A, BW.

[432]

Str.	46	w. 12	,pod‘ W1; ,za‘ A, BW.
»	—	» 14	,a‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	» 15	,rozchwieje‘ W1; ,rozwieje‘ A, BW.
»	—	» 17	,rola zorana‘ W1; ,ugór zorany‘ A, BW.
»	—	» 18	,pokwiatem‘ W1; ,za wiatrem‘ A, BW.
»	—	» 26	,Jego czerwoność‘ W1; ,Anielskiej czerwień‘ A, BW.
»	—	» 30	,A strugi deszczu‘ W1; ,A deszczu strugi‘ A, BW.
»	47	zam.	w. 6: ,Gdzie się żubr ukrył, potopem zagnany‘ A, BW.
»	—	w. 7	,W gąszcz taki‘ W1; ,W taki gąszcz‘ A, BW.
»	—	» 9	,wojna‘ W1; ,przestrach‘ A, BW.
»	—	» 10	,W krętych róg‘ W1; ,W róg krętych‘ A, BW.
»	—	» 14	,strach‘ W1; ,lęk‘ A, BW.
»	—	» 15	,do szpiku‘ W1; ,jak w zimnie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 16: ,Lęk ogromniejszy, niż w końcu żywota‘ A, BW.
»	—	w.	1—16 następują w A, BW. po w. 14, str. 46.
»	—	po	w. 16:

Tu szpicem na dół przód się okręciska
Sunie, ze wszystkiem chcący grzęznąć do dna;
Tu trzask, tu łomot, tu gardziel ci ściska
Śmierć, której ręka mokra jest i chłodna;
Aż nagle w górę, jak chybnięta miska,
Jedziem, a przez łby wali góra wodna,
Do suchej nitki mocząc szmat na grzbiecie,
A puść się ręką, to cię, jak źdźbło, zmiecie.

A tuż dopiero, jak się zaczną toczyć
Beczki, łańcuchy — to z taką szło siłą
Że drugi, trzeci, nie zdążył uskoczyć,
Już nim, jak kulą, o pomost rzuciło.
Ludzie zaczęli krzyczeć, pchać się, tłoczyć.
Niemało chłopstwu guzów tam nabiło,
Nie licząc tego, że się italjańska
Dziewka przez poręcz spławiła do Gdańska‘. A, BW.

Str.	47	w. 18	,duszne‘ W1; ,życia‘ A, BW.
»	48	» 1	,ciężej‘ W1; ,więcej‘ A, BW.
»	—	» 3	,nieraz nabroi‘ W1; ,w strachu obstoi‘ A, BW.
»	—	» 5	,prawie, że już‘ W1; ,gdy nam ciężko‘ A, BW.
»	—	» 7	,Dopieroż‘ W1; ,Zaraz też‘ A, BW.
»	—	» 8	,płuży‘ W1; ,służy‘ A, BW.
»	—	» 9	,po morzu‘ W1; ,po morzach‘ A, BW.
»	—	» 14	,rachował‘ W1:A, BW.; ,rachować‘ W2_3.
»	—	po	w. 14:

,Tymczasem owe to morskie załogi
W świstach, w błyskaniach migają się ino,

[433]

Skroś ognia onej niebieskiej pożogi
Świecąc twarzami piekielnie a sino.
Kapitan, blady w obliczu i srogi,
W rozpiętej kurcie, przewzięty wpół liną,
Okiem obiegał morze i pod reją
Komendę trzymał na przebój z zawieją.

Nie łatwo było! Co okręt dał nura,
Strząchnął się z piany i na wierzch wypłynął,
To znów się wody waliła nań góra...
Tak on łbem pod nią, i znów się wychynął!
Na hak-by go ta wpędziła wichura,
I byłby pewno, jak ruda mysz, zginął,
Ale się morze w tej bitwie zmachało
I w setne trąby na odwrót grać dało. A, BW.

Str.	48	w. 19	,Pruje‘ W1; ,Kraje‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 20: ,Kiedy mu kania zakrąży nad karkiem‘ A, BW.
»	49	w. 1	,drugi, trzeci... skróś mroków‘ W1; ,jeszcze drugi wskróś (zmierzchów) mroków‘ A, BW.
»	—	» 2	,oszczeknął‘ W1 ,obwarknął‘ A, BW.
»	—	» 5	,cicha‘ W1; ,ciemna‘ A, BW.
»	—	» 6	,niebieskim‘ W1; ,niezmiernym‘ A, BW.
»	—	» 8	,czarne to morze‘ W1; ,chmurne to morze‘ A, BW.
»	—	» 11	,Kupa‘ W1; ,Kilku‘ A, BW.
»	—	» —	,nie szła nam‘ W1; (milczkiem szła) ,nie szła nam‘ A, BW.
»	—	» 14	,Którą żuł milczkiem, by‘ W1; ,I żuł ją milczkiem, jak‘ A, BW.
»	—	» 16	,w sercu‘ W1; ,z serca‘ A, BW.
»	—	» 18	,jak‘ W1; ,by‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 21: ,A z tej gromady pstrej, która w tej arce‘ A, BW.
»	—	w. 23	,i‘ W1; (taj) ,i‘ A, BW.
»	—	» 24	,zwołały‘ W1; ,skrzyknęli‘ A, BW.
»	50	zam.	w. 3: ,Lecz rojem idzie, mrowiskiem, drużyną‘ A, BW.

Od str. 50 w. 5 do str. 56, w. 16 w BW brak.

Str.	50	w. 7	,Tak my... pisali już‘ W1; ,Tak już... pisali się‘ A.
»	—	zam.	w. 8: ,I już nam wszystkim Horodziej ławniczył‘ A.
»	—	w. 9	,przybużnym‘ W1; ,pobużnym‘ A.
»	—	» 12	,skibą‘ W1; ,ziemią‘ A.
»	—	zam.	w. 13: ,Był tam Ostańczuk Klim, chłop zsiadły, tęgi‘ A.
»	—	w. 15	,Więc Pietr Zagajny‘ W1; ,Był Szymon Bugaj‘ A.
»	—	» 16	,z chaty‘ W1; ,z sobą‘ A.
»	—	» 17	,Więc‘ W1; ,Był‘ A.
»	—	» 18	,A‘ W1; ,I‘ A.

[434]Str. 50 zam. w. 19—20:

,Był Pietr Zagajny, był Kos, był Szaława —
Co (tu i) liczyć? (Lud płynął jak woda) Ludu pełna była nawa‘ A.

Str.	—	zam.	w. 21—28 i str. 51, w. 1—8:
		,Jeden, to drugi dym z fajki wydmucha, Podeprze brody i patrzy przed siebie, A wkoło ślepy szum i ciemność głucha, Morze się tylko na piastach kolebie. A wtem Pietr Bandys: — Oj, żebyż, pomucha, Choć wiedzieć, kiej się człek z biedy wygrzebie, Taj wróci! — Na to Magier: Tfu, do licha! Ledwo za wrótnię przelazł, jużci wzdycha‘. A.
»	51	w. 13	,na płocie‘ W1; ,przy płocie‘ A.
»	—	» 14	,Chłopiska głupie‘ W1; ,Już język łupie‘ A.
»	—	» 19	,jak garnek je pusty‘ W1; ,W ten kąt patrzeć pusty, A.
»	—	» 20	,A... tyle‘ W1; ,Toć... tyla‘ A.
»	—	» 22	,komorne‘ W1; ,pomucha‘ A.
»	—	» 24	,gnało‘ W1; ,pędził‘ A.
»	—	» 27	,trzymowałem spódnicy‘ W1; ,trzymał spódnic matczynych‘ A.
»	—	» 28	,je‘ W1; , jest‘ A.
»	52	» 1	,tak‘ Wyd.; ,tam‘ W1—3; ,zaś‘ A.
»	—	» 4	,Je szlachta‘ W1; ,(Je) Magiery‘ A.
»	—	» 6	,ta‘ W1; ,tam‘ A.
»	—	» 9	,Tyli‘ W1; ,Taki‘ A.
»	—	» 11	,Koszty, co więcej niźli złotych‘ W1; ,Kosztami, więcej niźli rubli‘ A.
»	—	» 13	,Mniejszać‘ W1, A; ,Mniejsza‘ W2—3.
»	—	» 21	,Łuć‘ W1; ,Klim‘ A.
»	—	» —	,Łachiszyńce‘ Wyd.; ,Łochiszyńce‘ W1, A.
»	—	» 22	,mieli prawo‘ W1; ,prawo mielim‘ A.
»	—	» 23	,Wzięlim‘ W1; ,Wzięli‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,Te pasowiska, (co jeszcze) te staro-pogańskie‘ A.
»	53	w. 2	,skarb‘ W1; ,sąd‘ A.
»	—	» 3	,Łuć‘ W1; ,Klim‘ A.
»	—	» 6	,Niźli dzisiejsze stemple‘ W1; ,Niżeli stemple dzisiaj‘ A.
»	—	» 7	,wytarte‘ W1; ,przetarte‘ A.
»	—	po w.	10 następuje w A strofa: ,Od przedawności ona królewszczyzna‘... (str. 54, w. 5).
»	—	» 11	,Tu‘ W1; ,Lecz‘ A.
»	—	» 13	,szczęście mieli‘ W1; ,mieli szczęście‘ A.

[435]

Str.	53	w. 14	,Żeby‘ W1; Żebyż‘ A.
»	54	» 3	,fortunne kanalje‘ W1; ,ci bestje fortunne‘ A.
»	—	» 4	,mową‘ W1; ,z twarzą‘ A.
»	—	» 6	,O grunty‘ W1; ,O pastwy‘ A.
»	—	» 11	,choć łby tam pochyłe‘ W1; ,więc szło na umorek‘ A.
»	—	zam.	w. 12: ,My dawność mieli swoją, oni worek‘ A.
		Porządek strof po w. 12 w A:
1) To jak zaczęli pozwami nas prażyć (str. 55, w. 19 nstp.) 2) No, nie złamali narodu! Tak uwzięli ( » 56 » 1 » ) 3) To jak my papier do sądu nosili ( » 54 » 13 » ) 4) Tu mu, jak szydłem, Magier przebił mowę (str. 54 w. 21 nstp.) 5) Magier w śmiech na to: — A setne hultaje! ( » 55 » 3 » ) 6) To co się na nas przepierca zaniesie ( » 55 » 11 » ) 7) Aż i wygralim! — Umilkł, strząchnął bary (str. 56 » 9 » )
Str.	54	w. 14	,obchodzilim... trząchawicę‘ W1; ,obchodzili... grzęzawicę‘ A.
»	—	» 15	,niż dwie‘ W1; ,niż w trzy‘ A.
»	—	» 16	,Muchawiec‘ A; ,Muchaniec‘ W1—3
»	—	» —	,my szli‘ W1; ,szli na‘ A.
»	—	» 17	,i wyż kolan‘ W1; ,wyż kolana‘ A.
»	—	» 19	,aby‘ W1; ,tylko‘ A.
»	—	» 23	,w palce trzaskać‘ W1; ,trzaskać w palce‘ A.
»	—	» —	,(dać) mieć‘ A.
»	55	zam.	w. 1—2:
			,W ręce tej złotej hramoty nie dali, Sami do sądu szli, sami stawali‘ A.
»	—	zam.	w. 4: ,A Klim: — Do zdrady cudza gęba letka‘ A.
»	—	w. 5	,samo podaje‘ W1; ,dobry oddaje‘ A.
»	—	» 7	,niech przed nami‘ W1; ,niechże on już‘ A.
»	—	» 9	,głuchy, ślepy‘ W1; ,jak pień głuchy‘ A.
»	—	» 10	,wreszcie sama hromada‘ W1; ,wreszcie to już gromada‘ A.
»	—	zam.	w. 12: ,To my nic, cicho; głos czujem, taj stoim‘... A.
»	—	w. 13	,ozorem‘ W1; ,językiem‘ A.
»	—	» 14	,strogo‘ W1; ,srogo‘ A.
»	—	» 15	,Tak my nic, cicho. Tak on‘ W1; ,My cicho. Tak on jeszcze‘ A.
»	—	» 18	,Papier przed siebie‘ W1; ,(Papier przed siebie) I kręcim głową‘ A.
»	—	» 19	,Więc... karami‘ W1; ,(Więc) To... pozwami‘ A.
»	—	» 20	,To do siódmego‘ W1; ,(To) Do dziesiątego‘ A.
»	—	» 21	,ni... ni‘ W1; ,i... i‘ A.
»	—	» 22	,wisi‘ W1; ,sterczy‘ A.
»	—	» 23	,spać i krupy warzyć‘ W1; ,stać, taj i kramarzyć‘ A.
»	—	» 24	,Nie patrzył‘ W1, A; ,Napatrzył‘ W2—3

[436]

Str.	55	» 25	,przyszedł. To tam w Pińsku‘ W1; ,(przyszedł) i ostróg. To (tam) w Mińsku‘ A
»	—	w. 26	,zaś w Mińsku’ W1; ,znów w Pińsku‘ A.
»	56	zam.	w. 2: ,Godzić się... Różne tam czynili szumy‘ A.
»	—	w. 5	,Szlachta‘ W1; ,Pany‘ A.
»	—	» 6	,my zasię‘ W1; ,szare te‘ A.
»	—	zam.	w. 7—8:
		,Ten naród prosty najpewniej obstoi, Kiedy nic nie chce, a (wszego) zewsząd się boi‘ A.
»	—	w. 10	,pojasa‘ W1; ,czapczysko‘ A.
»	—	» 14	,żółć w sobie trawił‘ W1; ,W myślach się pławił‘ A.
»	—	» 15	,Insi drzemali‘ W1; ,Reszta drzemała‘ A.
»	—	» 19	,wyrzynać skróś‘ W1; ,wycinać śród‘ A, BW.
»	57	» 1	— 28 i str. 58 w. 1—4 w BW brak.
»	—	» 1	,że to‘ W1; ,ludzie‘ A.
»	—	» 2	,jest, że się mieni‘ W1; ,się mieni, a jest‘ A.
»	—	» 4	,wdół szarpnął‘ W1; ,poszarpnął‘ A.
»	—	» 5	,Aż mu‘ W1; ,Płonie‘ A.
»	—	» 6	,W żar‘ W1; ,Aż‘ A.
»	—	» 10	,chytrych wrogów‘ W1; ,nieprzyjaciół‘ A.
»	—	» 11	,tu‘ W1; ,precz‘ A.
»	—	» 12	,wojsko świeże‘ W1; ,świeże wojsko‘ A,
»	—	zam.	w. 13—15:
		,Więc, chociaż Anglik miał oko otwarte, Cesarz na niego wypuścił raz męty I w czółno skoczył i w mgłach skryty pływa‘ A.
»	—	» 16	,obzywa‘ W1; ,odzywa‘ A.
»	—	» 17	,(A) To‘ A, W1.
»	—	» 18	,Walącym pułkom‘ W1; ,Pułkom walącym‘ A.
»	—	zam.	w. 20: ,Szyte w chorągwiach srebrzyste a złote!‘ A.
»	—	w. 21	,(strzelają) znak dają‘ A.
»	—	» 22	,Vive Napoleon‘ W1; ,Vivat Napoljon‘ A.
»	—	» 28	,na (wstążce) strzępku‘ A, W1.
»	58	» 1	,(kołyszą się) huk słychać i‘ A, W1.
»	—	» 2	,szum fali ucina‘ W1; ,trzask statku przecina‘ A.
»	—	zam.	w. 5: ,Wtem skoczym (nagle): strzał się rozgruchnął po wodzie‘ A, BW.
»	—	w. 8	,wpadł już jak ptak‘ W1; ,skoczył, już w niem5 A, BW.
»	—	» 9	,Oho!‘ W1; ,krzyczą‘ A, BW.
»	—	» 12	,i roznośna‘ W1; ,roznośna precz‘ A, BW.
»	—	po w.	12:

,Objęły niebo krwawe transparenty
I tla ogniste, przez które się wieńce
Dymów waliły... Huk głuszył lamenty,
Lecz ludzie, jako w piekle potępieńce,

[437]

Widni nam byli; nad morskie
Snuły się w dymach te straszne czerwieńce,
Rozkrzyżowaniem rąk swoich krzyczące
I w niebogłośne... (A w tem) Tak weszło nam słońce.

Ledwo się zbłysło, już skyły je dymy
Pożarne; górą bukszpiry i reje,
Leśne, oblane smołami olbrzymy,
A deszcz siarczysty na pomost z nich leje,
Jako w Sodomie. Aż gdy tak patrzymy,
Nagle się szwaja na tyłach zachwieje,
Pierścieńcem ognia po niebie zatoczy
I runie, skrami strzeliwszy nam w oczy.

Wnet one żagle i płachty i sznury,
Jak złote ptactwo, na niebo wylecą,
Chwilę się ważą i kręcą nad chmury
Dymów [tych], które od nich rudo świecą;
Aż wyżej wzbite tchem wiatru do góry,
Miesięczne koła i gwiazdy zaniecą,
Toczą się, błyszczą, pękają ogniście
I osypują, (jako z brzozy) jak z brzóz (złote) w gaju liście‘. A, BW.

Str.	58	w. 15	,patrzał... tam‘ W1; ,pojrzał... to‘ A, BW.
»	—	» 17	,choć łódkę ma‘ W1; ,chociaż łódź tuż‘ A, BW.
»	—	» 18	,strach mu‘ W1; ,mu strach‘ A, BW.
»	—	» 19	,wrzasku‘ W1; ,huku‘ A, BW.
»	—	» 20	,naskróś‘ W1; ,w środek‘ A, BW.
»	—	» 22	,od iskier‘ W1; ,i iskier‘ A, BW.
»	—	» 25	,chłop jeden chciał minąć‘ W1; ,co kto chciał ominąć‘ A, BW.
»	—	» 26	,srodze‘ W1; ,jedno‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 27: ,Ten się potykał, padał, i nim krzyknął‘ A, BW.
»	—	w. 28	,w ogniach‘ W1; ,w ogniu‘ A, BW.
»	—	» 29	— 32 i str. 59 w. 1—13 w A, BW. brak.
»	59	» 14	,A już z pośpiechem‘ W1; ,A tu już z pluskiem‘ A, BW.
»	—	po w.	16: ,Zlęknionym, niemym od srogiej żałości‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17—18:
			,Więc nuż ci żebrać po owej przygodzie, Sięgając ręką do ludzkiej litości‘. A, BW.
»	—	w. 21	— 26 i str. 60 w. 1—2 w BW. brak.
»	—	» 22	,jakiś‘ W1; ,ludzi‘ A.
»	—	zam.	w. 23—24:
			,I (słomą) gęsto miecie po świata rozstaju, Na drogach to się błąka, morzem pływa‘ A.

[438]

Str.	59	w. 25	,na świat, do wyraju‘ W1; ,do tego wyraju‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,Co mu się w (głodnych chałupach) nocy miesięczne obśniwa‘ A.
»	60	»	w. 1: ,Aby za dolą! Ot, aby przed siebie‘ A.
»	—	w. 3	,Więc‘ W1; ,Ci‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5: ,Tak o ziem twarzą i nuż w onej skrusze‘ A, BW.
»	—	w. 6	,Ponad głowami‘ W1; ,Łkać i nad głowy‘ A, BW.
»	—	» 7	,Smolne‘ W1; ,Czarne‘ A, BW.
»	—	» 8	,Łzy na tę kartę‘ W1; ,Łzami (na kartę) rzewnemi‘ A, BW.
»	—	» 10	,runa Bogu‘ W1; ,głowy o ziem‘ A, BW.
»	—	» 14	,Tu, owdzie‘ W1; ,Co i raz‘ A, BW.
»	—	» 19	— 26, str. 61 i 62, w. 1—22 w BW. brak.
»	—	» 24	,czółnem? Ha‘ W1; ,Wtem szeptem‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,Żdżarski tu z synem jest! Wiesz?... Żdżarski stary!‘ A.
»	—	w. 27	,Cisnął... syczał‘ W1; ,Ciśnie... syczy‘ A.
»	61	» 3	,wali‘ W1; ,bije‘ A.
»	—	zam.	w. 6: ,Na starym kaptur i płaszcz z peleryną‘ A.
»	—	w. 8	,krogulczy‘ W1; ,potężny‘ A.
»	—	» 9	,poryta‘ A; ,poszyta‘ W1—3
»	—	» 11	,garść... synowski kark‘ W1; ,dłoń... za kark syna‘ A.
»	—	zam.	w. 13— 14:
			,Na jasnej głowie ciemna, jak szpon ptaka... Tak Abram dawał Panu Izaaka‘ A.
»	—	w. 15	,a‘ W1; ,i‘ A.
»	—	» 17	,było mi‘ W1; ,był tam mi‘ A.
»	—	» 19	,nasi‘ W1; ,ludzie‘ A.
»	—	» 21	,miarkował‘ W1; ,zmiarkował‘ A.
»	—	» 26	,Musi do dna! Tu‘ W1; ,tyle narodu‘ A.
»	62	» 1	,Ludu je zadość!‘ W1; ,Nas tu za dosyć‘ A.
»	—	» —	,jaje‘ A; ,jajo‘ W1—3
»	—	zam.	w. 3: ,Tu wszystko razem do djabła zapadnie‘ A.
»	—	w. 5	,Laboga!‘ W1; ,Dlaboga‘ A.
»	—	» 6	,Ja tu wsio widzę i wiem‘ W1; ,Powiadał mi tam jeden‘ A.
»	—	zam.	w. 8—9:
			,Więc to tam sobie gadają na ucho, Że jak co, to tych tam większych bojarów‘ A.
»	—	w. 11	,fiut‘ W1; ,frej‘ A.
»	—	» 12	,Wtem Roch: — A cichaj!‘ W1; Wtem Roch Zatrata‘ A.

[439]

Str.	62	w. 13	,Tu nic‘ W1; Nic tu‘ A.
»	—	» 16	,narodu przygłaskać‘ W1; ,człowieka ugłaskać‘ A.
»	—	» 17	,(senat) papież‘ A, W1.
»	—	» 19	,Że i wrogowi‘ W1; ,Takiej żydowi‘ A.
»	—	zam.	w. 20:
»	—	w. 21	,Lecą‘ W1; ,Idą‘ A, BW.
»	—	» 22	,Gwary... Aż‘ W1; ,Groźby... więc‘ A, BW.
»	—	» 24	,Zamilkła‘ W1; ,Spojrzała‘ A, BW.
»	—	» 25	,Wtem‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 26: ,Rozśmiał się, splunął: — Tak z morzem nie nada!‘ A, BW.
»	—	w. 2	,Przez cóż to — pyta‘ W1; (Bez cóż tak) ,Czemuż to, spyta‘ A, BW.
»	63	zam.	w. 3: ,A Opacz: — Kat wie! Toć rudla skręcają‘ A, BW.
»	—	w. 5	,Prawda, moiście‘ W1; ,A baby: — Prawda!‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 6: ,Co? Kluczą ato, by lis ten po ściegu (s) A, po śniegu‘ BW.
»	—	zam.	w. 7: ,On na to — tyle, by drogi nie zmacać‘ A, BW.
»	—	w. 8	,Żeby po tropie nikt‘ W1; ,I żeby naród zaś‘ A, BW.
»	—	» 9	,w kupie‘ W1; ,w ludziach‘ A, BW.
»	—	» 10	,odmienne‘ W1; ,przelotne‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 11—12:
			,Nuż baby szlochać: — O matko ty boska! Gotowi nas tu pogubić bez pory!‘ A, BW.
»	—	w. 13	,co ćmił‘ W1; ,rzucił‘ A, BW.
»	—	» 14	,Wstał: — Co będziewa‘ W1; ,I wstał: Co będziem A, BW.
»	—	» 15	,starszy‘ W1; ,stary‘ A, BW.
»	—	» 17	,pędził nas na‘ W1; ,na nas pędził‘ A, BW.
»	—	» 18	,te‘ W1; ,szły‘ A, BW.
»	—	» 22	,Na ojców ciężkie‘ W1; ,Na ciężkie ojców‘ A, BW.
»	—	» 24	,w piersiach‘ W1; ,w sercu‘ A, BW.
»	—	» 26	,Wielkopiątkowe‘ W1; ,Wiekoczwartkowe‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 27: ,Byłbym się dusznie do jakiej skrył nory‘ A, BW.
»	—	w. 28	,Na wyspie onym‘ W1; ,Na owym (onym) wyspie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 29: ,Zielone migły i jasne kolory‘ A, BW.
»	64	w. 1	,Szeptali‘ W1; ,Szły szepty‘ A, BW.
»	—	» 6	,Na owej‘ W1, BW; Na ,onej‘ A.
»	—	» 8	,gładził‘ W1; ,głaskał‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 12:
			,Jakby kto noża pod nawą zakrzywił‘

[440]

Str.	64	zam.	w. 14—17:
			,I oko mrużył i w niebo się dziwił; A między szypry ów, com go naznaczył, Zwijał się, szeptał i pilno tłumaczył. Gdyby myśl dobra i gdyby nie trwoga‘ A, BW.
»	—	w. 20	,to mógłby‘ W1; ,mógł-by człek‘ A, BW.
»	—	» 21	,Bo bitwa się‘ W1; ,To raz bitwa‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 22—44:
			,Z dwóch stron się nieba nagle zapaliła... Leciały pułki, lance, chorągiewki: Przysiągł-byś, słychać tętenty i śpiewki...‘ A, BW.
»	—	w. 25	— 28 i str. 66, w. 1—4 w BW, brak.
»	—	zam.	w. 25—26:
			,I przelecieli!... To zaraz tam dziady Nasze (mówiły) gadały, że jak się pokaże‘ A.
»	—	w. 27	,Wojsko tam‘ W1; ,To wojsko‘ A.
»	—	» 28	,są pierwsze‘ W1; ,najpierwsze‘ A.
»	65	zam.	w. 1: ,Czasów, co mają wojenne narady‘ A.
»	—	»	» 2: ,I jak grom spadną na ziemię w stugwarze‘ A, BW.
»	—	w. 3	,Trąb, kotłów... harmat‘ W1; ,Kotłów, trąb... szabel A.
»	—	» 5	,jako‘ W1; ,niby‘ A.
»	—	» 6	,Aż rzecze... jeszczeć‘ W1; ,I szepce... jeszcze A.
»	—	zam.	w. 7: ,A z tem znów wojskiem to inaczej bywa‘ A.
»	—	w. 8	,krwie te‘ W1; ,te krwie‘ A.
»	—	» 9	,Z narodów‘ W1; ,Nie w porę‘ A.
»	—	» 12	,O krzywdy swoje‘ W1; ,O krzywdę swoją‘ A.
»	—	» 16	,Rycerstwo‘ W1; ,Żołnierstwo‘ A.
»	—	» —	,precz pośrodkiem‘ Wyd.; ,pośrodkiem‘ A, W1; ,het pośrodkiem‘ W2—3
»	—	» 17,	18, 19 ,Iżby‘ W1; ,Ażby‘ A.
»	—	» 21	,jak... Pan Bóg zwoła‘ W1; ,gdy... ich Bóg woła‘ A.
»	—	» 22	,Te duchy‘ W1; ,I pyta‘ A.
»	—	» 23	,zjaśni‘ W1; ,zasię‘ A.
»	—	» 24	,Tak dawaj oba‘ W1; ,Zjaśni: — To dawaj‘ A.
»	—	» 25	,skrzydła‘ W1; ,pióra‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,Bierze kapotę, czapkę, taj miecz długi‘ A.
»	—	w. 30	,w piersiach... ostał‘ W1; ,w żyłach został‘ A.
»	—	» 32	,Z takim‘ W1; ,Z inszym‘ A.
»	66	» 3	,a‘ W1; ,aż‘ A.
»	—	» 4	,Zaklął i tak my‘ W1; ,I tak my w swoje‘ A.

[441]

Str.	66	w. 5	,ledwo świt‘ W1; ,nazajutrz‘ A, BW.
»	—	» 6	,szyper‘ W1; ,(szyper) matros‘ A, BW.
»	—	» 9	,Stanął‘ W1; ,a tu już (w. 12 zgł.!) A, BW.
»	—	» 12	,żeby dojrzał‘ W1; ,że dojrzałby‘ A, BW.
»	—	» 20	,psiarnia ta‘ W1; ,ta psiarnia‘ A, BW.
»	—	» 27	,że tylko w jej‘ W1; ,i tylko jej w‘ A, BW.
»	67	zam.	w. 3: ,Ale nie dała i w chusty się szare‘ A, BW.
»	—	» 7	,do niej przybliży się‘ W1; ,się do niej zbliżyła‘ A, BW.
»	—	» 8	,krzyknie: — Ludzie!‘ W1; ,ona głosem‘ A, BW.
»	—	» 10	,strażnik‘ W1; ,tłómacz‘ A, BW.
»	—	» 11	,Mojać‘ W1, A; ,Moja‘ BW.
»	—	» 12	,I nie. Tak ot słaba‘ W1; ,Nie, tak mi ot słaba‘ A, BW.
»	—	» 15	,ku niej‘ W1; ,po nią‘ A, BW.
»	—	» 17	,Sam o nią miej‘ W1; ,Trza o nią mieć‘ A, BW.
»	—	» 19	,Jeno mnie dotkniesz‘ W1; ,Jak mnie tkniesz jeno‘ A, BW.
»	—	» 29	,Stropił się‘ A, W1; ,Strapił się‘ BW.
»	—	» 30	,czynił‘ W1; ,robił‘ A, BW.
»	—	» 31	,mu‘ W1; ,w nim‘ A, BW.
»	68	» 1	,Będzie robiła‘ W1; ,Robić! Widzita!‘ A, BW.
»	—	» 3	,Za nią‘ W1; ,a z nią‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 4: ,Jaśka... swojego Jaśka dobył... trupa‘ A, BW.
»	—	w. 9	,trupka‘ W1; ,chłopca‘ A, BW.
»	—	» 10	,Z wrzaskiem i klątwą‘ W1; ,I klnie i wrzeszczy‘ A, BW.
»	—	» 17	,strząchła‘ W1; ,wstrząsła‘ A, BW.
»	—	» 19	,Niech chłop‘ W1; ,Mąż niech‘ A, BW.
»	—	» 23	,obzór‘ W1; ,obszar‘ A, BW.
»	—	» 24	,huczące‘ W1; ,wód sinych‘ A, BW.
»	—	» 25	,Aż rzeknie‘ W1; ,Aż rzecze‘ A, BW.
»	69	» 4	,światłość‘ W1; ,jasność‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5: ,I już, i koniec, i nic nie zostało!‘ A, BW.
»	—	w. 8	,I ognia czuję żar‘ W1; ,I ogień czuję skróś‘ A, BW.
»	—	» 10	,się‘ W1; ,tak‘ A, BW.
»	—	» 15	,co został‘ W1; ,który był‘ A, BW.
»	—	» 17	,Tam stoją świata‘ W1; ,Tam wszystkie stoją‘ A, BW.
»	—	» 19	,pokazał‘ W1; ,okazał‘ A, BW.
»	—	» 22	,takoż‘ W1; ,także‘ A, BW.
»	70	» 1	,jest o fałsz‘ W1; ,o fałsz jest‘ A, BW.
»	—	» 4	,pachtem je‘ W1; ,je pachtem‘ A, BW.
»	—	» 8	,dziś jest‘ W1; ,jest dziś‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 10—11:
			,Gdy raz w Egipcie powracał z jamarku, Lecz sen się sprawdził tu, pod Drohiczynem‘ A.

[442]

Str.	70	w. 12	,przy mądrym rabinie‘ W1; ,przed mądrym rabinem‘ A.
»	—	zam.	w. 18: ,W złoto ocieka i w jasne bursztyny‘ A, BW.
»	—	w. 22	,wypęcza‘ W1; ,wypycha‘ A, BW.
»	—	» 24	,naskróś‘ W1; ,nawskróś‘ A, BW.
»	—	» 25	,żar‘ W1; ,skwar‘ A, BW.
»	—	» 28	,Co środkiem żółty‘ Wyd.; ,Środkiem żółty‘ A, W1; ,Środkiem jest żółty‘ W2—3; ,Po środku żółty‘ BW.
»	71	zam.	w. 4: ,Z jednej nad drugą świt wstaje perłowy‘ A, BW.
»	—	w. 6	,Tam‘ A, BW; ,Sam‘ W 1—3; ,wtedy‘ W1; ,rankiem‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 8—9:
			,Słychać ryk bydła i koni parskania, Pas ten, by zmyłki jakowej nie było‘ A, BW.
»	—	w. 11	,gwiazd złotych skruszyło‘ W1; (złota skruszyło) ,gwiazd złotych skruszyło‘ A, BW.
»	—	» 13	,się anielską‘ W1; ,anielską się‘ A, BW.
»	—	» 14	,gwóźdź zwolna klepać a‘ W1; ,powoli gwóźdź w cęgach‘ A, BW.
»	—	» 15	,wieczna‘ W1; ,wieczną‘ A, BW.
»	—	» 16	,co się zowie mleczna‘ W1; ,co zowią ją mleczną‘ A, BW.
»	—	» 17	,Choć‘ W1; ,Lecz‘ A, BW.
»	—	» 19	,człek człeku porównym‘ W1; ,dla człeka człek równym‘ A, BW.
»	—	» 22	,nędzarz‘ W1; ,łazarz‘ A, BW.
»	—	» 23	,w dukatach‘ W1; ,w talarach‘ A, BW.
»	72	» 1	— 8 tylko w A; w BW i W1—3brak.
»	—	» 11	,przyrównan‘ W1; ,porównan‘ A, BW.
»	—	» 13	,Żdżarski... się‘ W1; ,Żdżara... nań‘ A, BW.
»	—	» 15	— 16 w BW. brak.
»	—	» 15	,szorował‘ W1; ,buszował‘ A.
»	—	» 17	,Co mi tu Wasze! I‘ W1; ,Co mi Waść! I w zęby‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17—24:

Porwał się Magier rzucił kapelusza:
— «Ja cham?... Ja... chamskie?... poczekajże, trupie,
Ja ci ten kaptur ściągnę! Aż ci dusza
W pięty ucieknie! Ty... ty... ty, biskupie,
Świątku!» Wtem Żdżarski (splunie): — «Tfu! do paralusza
Fałszerz!» — Więc Magier oczy weń wyłupie
I skoczy, by ryś, gdy się zapamięta,
Bełkocząc tylko: — «Doku... doku... menta!» A, BW.

[443]

Str.	72	zam.	w. 19: ,Lecz Żdżarski ramię wyciągnął, dłoń ścisnął‘ A, BW.
»	—	»	w. 21—24:
			Nie jest ten szlachcic — rzekł i okiem błysnął — Co patrzy, gdzie mu wędzonki kawalec Kto przyrznie, z chłopstwem do wódki się daje Za pan brat, a ma chamskie obyczaje!‘ A, BW.
»	—	w. 26	,obelgę‘ W1; ,zniewagę‘ A, BW.
»	—	» 28	,Gdyż... a‘ W1; ,Bo... i‘ A, BW.
»	—	» 30	,w cel‘ W1; ,w proch‘ A, BW.
»	—	» 31	,powtórzył zimno‘ W1; ,powtarza Żdżara‘ A, BW.
»	—	» 40	,A ów‘ W1; ,Aż ów‘ A, BW.
»	73	» 1	,A toś ty, bratku‘ W1; ,Tatarskie oko‘ A, BW.
»	—	» 4	,Szlachta!... Magiery!...‘ W1; ,Magiery! Szlachta!‘ A, BW.
»	—	» 7	,Bym cię dosięgnął, a‘ W1; ,Tatarskie oko, bym‘ A, BW.
»	—	» 10	,dech tracił‘ W1; ,zachrypiał‘ A, BW.
»	—	» 15	,Jeślim... tyś‘ W1; ,Jeśli... ty‘ A, BW.
»	—	» 16	,wrzasnął Żdżara‘ W1; ,wrzaśnie tamten‘ A, BW.
»	—	» 18	,dziwną‘ W1; ,tłumną‘ A, BW.
»	—	» 19	,Popierw‘ W1; ,Poprzód‘ A, BW.
»	—	» 21	,z swojego‘ W1; ,wśród swego‘ A, BW.
»	—	» 22	,schowawszy‘ W1; ,cofnąwszy‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 25: ,Niósł je Horodziej i krok stawiał drżący‘ A, BW.
»	74	w. 2	,tuż dziatwa‘ W1; ,i dziatwa‘ A, BW.
»	—	» 3	,gromada cała‘ W1; ,i naród kupą‘ A, BW.
»	—	» 4	,pokład‘ W1; ,pomost‘ A, BW.
»	—	» 5	,naszego‘ W1; ,natenczas‘ A, BW.
»	—	» 7	,Z odwiecznych ciemnic‘ W1; ,Z ciemnic, gdzie wpadło‘ A, BW.
»	—	» 9	,biały‘ W1; ,siwy‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 11: ,A za kumotrów dla chłopca wybrano‘ A, BW.
»	—	w. 16	,zaznali‘ W1; ,spotkali‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17: ,Tu, owdzie słychać okrzyki, rozmowy‘ A, BW.
»	—	w. 19	,krasne‘ W1; ,(jasne) krasne‘ A; ,inne‘ BW.
»	—	zam.	w. 20: ,Zawiły czoła, (tam) to gorset kwiecisty‘ A, BW.
»	—	w. 25	,zatknął‘ W1; ,gładzi‘ A, BW.
»	—	» 29	,ciekawi‘ W1; ,ciekawie‘ A, BW.
»	—	» 31	,tej naszej‘ W1; ,tych naszych‘ A, BW.
»	75	» 4	,(Gęsto sięgały do mieszka, do kiesy‘) A.
»	—	» 5	,w płótniankę‘ W1; ,w siermięgę‘ A, BW.
»	—	» 13	— 28 i str. 76 w. 1—8 w BW. brak.
	—	» 18	,Tu‘ W1; ,Więc‘ A.

[444]

Str.	75	w. 21	,drżącym głosem‘ W1; ,głosem drżącym‘ A.
»	—	» 24	,nas pomiecie‘ W1; ,je rozmiecie‘ A.
»	—	» 25	,nie rychlej‘ W1; ,nie prędzej‘ A.
»	—	zam.	w. 26—27:
			,Sąd boży, aż te zorze wejdzie trzecie, Które w radości te wnuki obaczą‘ A.
»	76	w. 1	,monstrancyją‘ W1; ,monstrancyję‘ A.
»	—	zam.	w. 2—4:
			,Ksiądz ponad ludem wzniesie od ołtarza, Taki z tej głowy siwej oblask bije I taka skrucha skróś piersi przeraża‘ A.
»	—	w. 5	,litaniją‘ W1; ,litaniję‘ A.
»	—	zam.	w. 6: ,A fala fali jęk (jeden) owy powtarza‘ A.
»	—	w. 7	,Jęk, co‘ W1; ,Który‘ A.
»	—	zam.	w. 11: ,Toż ostatniego dziś mieli bić wołu‘ A, BW.
»	—	w. 12	,biedakom co nieco‘ W1; ,i biedzie coś niecoś‘ A, BW.
»	—	» 13	,Lud już upragnął‘ W1; ,A każdy łaknął‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 14: ,Bo na tych wędrkach już wyzbył pół duszy‘ A, BW.
»	—	»	w. 16: ,Miarkował widać, bo po nim szły dreszcze‘ A, BW.
»	—	po	w. 16:
			,Ogromny, siwy, szerokie miał krzyże, Rogi od czoła wygięte w półkola; Bywało, czasem do niego się zbliżę, Po łbie poskrobię, to ryczy do pola, Trąca mnie nozdrzem i rękę mi liże. Musiał (z Wołynia) od stepów być albo z Podola, Bo w tamtych ziemiach ta maść się udawa, Gdzie wielkie pasze są i żyzna trawa‘. A, BW.
»	—	w. 17	,Z krótkim porykiem‘ W1; ,Dziś z krótkim rykiem‘ A, BW.
»	—	» 18	,płaski‘ W1; ,ciężki‘ A, BW.
»	—	» 19	,pługów w ciężkiej‘ W1; ,soch w gliniastej‘ A, BW.
»	—	» 26	,ciche‘ W1; ,(tępe) ciche‘ A, BW.
»	—	» 27	,wolce‘ W1; ,woły‘ A, BW.
»	77	» 6	,błonia‘ W1; ,trawy‘ A, BW.
»	—	» 7	,brodzą‘ W1; ,chodzą‘ A, BW.
»	—	» 8	,noszą się, a jęczą‘ W1; ,(noszą się i jęczą) unosząc się, jęczą‘ A, BW.
»	—	» 11	,poszedł. Zaczem‘ W1; ,puścił, wstrząśnie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 12. ,(I na kolana! Zwróciłem w bok oczy) Aż runie na dół łbem! Zwróciłem oczy‘ A, BW.

[445]

Str.	77	w. 16	,Że twarde serce‘ W1; ,Kto twardy w sercu‘ A, BW.
»	—	» 17	,by‘ W1; ,jak‘ A, BW.
»	—	» 18	,te‘ W1; ,tu‘ A, BW.
»	—	» 24	,wątpia‘ W1; ,trzewia‘ A, BW.
»	—	» 25	,i w jaskrawej‘ W1; ,w uwiązanej‘ A, BW.
»	78	» 4	,kielcami‘ W1; ,szerokie‘ A, BW.
»	—	» 5	,pałki‘ W1; ,pałkę‘ A, BW.
»	—	» 6	,co białą się‘ W1; ,która białą‘ A, BW.
»	—	» 7	,Ruszać zdawała‘ W1; ,Ruszać się zdała‘ A, BW.
»	—	» 9	,Cały dzień‘ W1; (Cały dzień) ,Dzień ten nam‘ A, BW.
»	—	» 13	,Pompa tam była‘ W1; ,Pompy tam były‘ A, BW.
»	—	» 14	,z misek, butle‘ W1; ,i butelki‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 16: (Aż się popili. Tak Równik się święci) ,Tak Równik tutaj na statku się święci‘ A, BW.
»	—	»	w. 17: ,Był ranek wczesny, perłowy i siny‘ A, BW.
»	—	w. 19	,złocistej‘ W1; ,(błękitnej) złocistej‘ A; ,żłobistej‘ BW.
»	—	» 22	,Przyjazne‘ W1; ,Łaskawe‘ A, BW.
»	—	» 25	,krągły, jakoby‘ W1; ,długi, krągły jak‘ A, BW.
»	—	» 26	,chadza, choć‘ W1; ,chodzi, a‘ A, BW.
»	—	» 28	,Chwostem skry‘ W1; ,Skry chwostem‘ A, BW.
»	—	» 29	,wodę słoną‘ W1; ,nozdrzem oną‘ A, BW.
»	—	» 30	,Nozdrzem wytryska‘ W1; ,Wodę wypryska‘ A, BW.
»	—	» 32	,letki‘ W1; ,lżejszy‘ A, BW.
»	79	» 1	,Cudnieć‘ W1; ,Cudnież‘ A, BW.
»	—	» 2	,srebrną drżące w on‘ W1; ,drżące srebrną w ten‘ A, BW.
»	—	» 6	,Spada‘ W1; ,Świeci‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 7: (W stu miejscach naraz wybija z mgły tryska), ,Gaśnie i znowu w stu miejscach z mgły tryska‘ A, BW.
»	—	w. 8	,tęczach‘ W1; ,miejscach‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 13: ,Już lżej się fala modra rozpierścienia‘ A, BW.
»	—	w. 14	,Lżej fala, już wiatr‘ W1; ,Już wiatr pod niebem‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 15—16:
			,Nosi, i z lądów kwitnących przywiewa Dech traw wilgotnych i żywego drzewa.‘ A, BW.
»	—	w. 17	,jakowaś się budzi‘ W1; ,jakaś się obudzi‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 19: ,Na przedni pomost gromada się ludu‘ A, BW.
»	—	w. 20	,Na pomost. Stoją‘ W1; ,Pcha, stają, patrzą‘ A, BW.
»	—	» 21	,Nozdrzami ciągną‘ W1; ,Ciągną płucami‘ A, BW.
»	—	» 22	,Wyległszy w słońce‘ A, BW; ,Wyległszy. Tak‘ W1—3.
»	—	» —	,chciwy‘ W1; ,siwy‘ A, BW.

[446]

Str.	79	zam.	w. 23—24:
			,Po ścianach ula obsiada ku wiośnie, (I skrzydła) Suszy się z zimy i brząka radośnie.‘ A, BW.
»	—	w. 28	,przewzięte‘ W1; ,przejęte‘ A, BW.
»	80	zam.	w. 2: (Tak) ,Kupą (wyszedł) wychodził lud z pomostów onych.‘ A, BW.
»	—	w. 7	,sunie‘ W1; ,trzeszczy‘ A, BW.
»	—	» 8	,wschodzą już‘ W1; ,już wschodzą‘ A, BW.
»	—	» 9	,zagrzmiały okrzyki‘ W1; ,rozległy się krzyki‘ A, BW.
»	—	» 15	,czapkę‘ W1; ,czapę‘ A, BW.
»	—	» 17	,zdjąwszy, obszedł wkoło‘ W1; ,zdjął i (obszedł) niósł ją wkoło‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 22: ,Nie dla nich brzeg ten! Nie dla nich te zorze‘ A, BW.
»	—	w. 26	,Niememi usty szepcząc‘ W1; ,I rzewnym głosem szepce‘ BW.
»	—	» —	(Niememi głosy szepcząc) ,I niemym głosem szepce‘ A.
»	—	zam.	w. 27: (Teraz się podniósł brzeg skalny przed nami) ,A brzeg skalny wznosił się przed nami‘ A, BW.
»	81	w. 1	,wyrznęły się kłami‘ W1; ,strzeliły wieżami‘ A, BW.
»	—	» 3	,wąskiemi (smugami)‘ W1; (wąskiemi) ,mocnemi ścianami‘ A, BW.
»	—	» 4	,chronią się‘ W1; ,kryją się‘ A, BW.
»	—	» 7	,upragnionej‘ W1; ,upragnione‘ A, BW.
»	—	» 9	,Lała się przez nie z góry‘ W1; ,Z góry się przez nie leje‘ A, BW.
»	—	» 10	,morzu‘ W1; ,wodzie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 11—14:
			,O progi morze spienione się miota: To fal się z hukiem wrzeciądze zatrzasną, To znów odemkną i niosą cię same, Jak do zaklętych lochów, w oną bramę.‘ A, BW.
»	—	w. 15	,okręt‘ W1; ,statek‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 18—22:
			,Trzaskając w srebne swoje halabarty, Wały te morskie, aż zorze wyzłocą Jasną mu drogę na przestwór otwarty! Tam morze wąską wlewa się gardzielą Między te skały dwie, co śmiałków mielą.‘ A, BW.
»	—	po	w. 22:

,Więc kiedy patrzym tak na te wierzeje,
Które nas wpuścić miały w życie nowe,

[447]

To każde serce tam w sobie truchleje,
I usta zwykłą utracają mowę.
Trwogi, tęsknoty, pragnienia, nadzieje,
Wichrzą się, lecą zmieszane przez głowę;
Jedni (śpiewają) się modlą, drudzy gwiżdżą, trzeci
Śmieją się razem i płaczą, jak dzieci.‘ A, BW.

Str.	81	w. 23	,A już też «Krejc» nasz‘ W1; ,A tu już okręt‘ A, BW.
»	—	» 25	,troi‘ W1; ,(t)roi‘ A, BW.
»	—	» 27	,jasnym‘ W1; ,pełnym‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 28: ,Wódz w ten ostatni szaniec roty wiedzie‘ A, BW.
»	—	w. 29	— 30 i str. 82, w. 1—8 w BW brak.
»	—	» 30	,cygar pali‘ W1; ,szyniel strzącha‘ A.
»	82	» 3	,porcie‘ W1; ,hafie‘ A.
»	—	» 5	,przykaz‘ W1; ,miara‘ A.
»	—	» 6	,jaszcze‘ W1; ,jaszczyk‘ A.
»	—	» 8	,Zaczem‘ W1; ,Urwał‘ A.
»	—	» 10	,przednim‘ W1; ,tylnym‘ A, BW.
»	—	» 12	,nad nami‘ W1; ,zatknięta‘ A, BW.
»	—	» 13	,Ma pole‘ W1; ,Pole ma‘ A, BW.
»	—	» 15	,Zaś środkiem‘ W1; ,W pośrodku‘ A, BW.
»	—	po w.	16:
			Ta jest obręczem Równika pobita Modrym, z którego, jak w wieczór majowy, Gwiazd srebrnych wieniec promienny wykwita; Zaś nad obręczem jest krzyż Chrystusowy. Kula koroną cesarską nakryta; Ale ją zmienić mają, dać znak nowy, Gdyż Pospolita rzecz tam ogłoszona; Szkoda, (gdyż) bo pięknie z złota jest zrobiona.‘ A, BW.
»	—	w. 21	,miał‘ W1; ,ma‘ A, BW.
»	—	» 22	,odmieniał‘ W1; ,odmienia‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 23—24:
			,A człowiek patrzy, jako w gęstym boru, Na owe monstra dziwnego pozoru.‘ A, BW.
»	—	w. 25	,chałupy‘ W1; ,kościoły‘ A, BW.
»	—	» 26	,A od nich‘ W1; ,Od których‘ A, BW.
»	83	zam.	w. 1—4:

,Anibym wiedział, jakie ich nazwiska,
Tylko że miałem z tłómacza wygodę;
Ten, iż był Polak a po morzach pływał,
(Miana powiadał i statki wskazywał)
Znał statki, lubił, gdy kto wypytywał.‘ A, BW.

[448]Str. 83 po w. 4:

,Wielkie okręty do morskiej są wojny,
Z stu dział grzmi taki, linjowy się pisze;
Żołnierskim ludem zapchany i rojny,
Cały las masztów na sobie kołysze,
Może też w blachy przedpierśne być zbrojny,
Jak chorągwiani dawni towarzysze,
Wtedy pancernik zwie się; a rzecz zgoła
Ciężka takiemu w bitwie stawić czoła.

Są te linjowe statki, jak piechota,
Co płynie w ciężkie szeregi i zwarte;
Lecz do wycieczki gdy przyjdzie ochota,
Fregata leci na moze otwarte.
Ta ma trzy maszty, a taka jej cnota,
Że śmiało w boju każdą bije kartę;
Szybka jest bowiem i nad wszystko zwinna,
A imię swoje ptakowi powinna.

Więc gdy garść zuchów tęgich ją obsiędzie,
Z nagła uderza na wielkie machiny;
Nim się linjowiec na zawrót zdobędzie,
Już go urwała i pruje głębiny...
Fregata ona podobna jest w pędzie
Do Czarniecczyków rycerskiej drużyny,
(Kiedy wypadła) Co z częstochowskich leciała więc murów
Na Szweda, tęgo rwąc tych szwabskich ciurów.^[4]

Przeciw fregacie monitor się jeży,
Mało co z wody wytknąwszy kadłuba.
Ten ogniem pluje z zamkniętych dział w wieży,
Którą, gdzie zechce, wykręca mu śruba;
Choć go fregata po żebrach uderzy,
Nic mu nie zrobi, bo ściana jest gruba...
A wieża gęstym obwiana dział dymem:
Tak się Chodkiewicz bronił pod Chocimem.^[5]

Ale gry trzeba w pole wyjść z za szańca,
Na rekonesans i tajne pikiety,
Wtedy się bierze korweta do tańca,
Rychtuje działa, wykręca lawety;
Ta do każdego prędka jest łamańca,
Flankiem po bokach huczy w bandolety,
Albo, jak one dawne szwoleżery,
Pędzi na morskich wałów Samosiery.

[449]

Jest jeszcze dzielny, choć pomniejszy statek,
Strojny, buńczuczny, co się jacht nazywa,
Pokład ma jeden do letkich harmatek,
Których dla strachu najwięcej zażywa;
Trzy żagle nad nim pną się z lin i z siatek,
Masztem, jak piką, ponad głową kiwa:
Zgoła podobny jest do harcownika,
Co w pędzie strzeli, huknie — i umyka.

Wszystkiem tu liczy duch i serce mężne,
Impet prym bierze i śmiałe natarcie,
Na tyłach statki słabsze, choć orężne,
Za czołem floty płyną w arjergarcie...
Te jako wojska, bywało, zaciężne
Na tęższych ogniów nie chcą iść pożarcie;
Więc się rycerstwo puszcza polem przedniem,
Jako Sobieski Jan czynił pod Wiedniem.^[6]

Kiedy na bitwę admirał wyjedzie,
Maszt główny flagą z okrętu powiewa;
Gdy zaś namiestnik jego, to na przedzie
Banderę widać z masztowego drzewa...
Czasem to mylą, chociaż tuż ich wiedzie;
Tak wódz-bohater na siebie przywdziewa
Zwykłą sukmankę, kiedy chce ujść oka...
Nieprawda! Dusza zdradza go wysoka!

Za okrętami czółna, barki, łodzie,
Sznury tam ciągną, łańcuchy i haki,
Jedne na bokach pluskają po wodzie,
Jako z zapaśnym rynsztukiem luzaki,
Gotowe konia w złej podać przygodzie.
Na tyłach tabor widać ladajaki:
Ten się jak jeniec wlecze ogarnięty
I za pogański kark na arkan wzięty.

Prócz tych wojennych, przedniejszych w honorze,
W które się każda pilnie zbroi flota,
Dość (tam) też handlowych statków nosi morze,
Co kupią swoją dobywają złota.
Te są rozliczne w kształcie i wyborze:
Już drobne, jako flisacza hołota,
Już wielkie, jak te krakowskie kramnice,
Co w rynku stoją; zwą je Sukiennice.

Handlowy okręt też swoją ma flagę,
Ale na tylnym maszcie ją wywiesza.

[450]

Choć nie żołnierska, musi mieć odwagę
Ta, co załogą płynie na nim rzesza,
Bo to nie Wisłą z Rybaków na Pragę!
Świat jest i różny naród się tam miesza.
Wojenne prawo mają też nadanem,
A sam dowódzca zwie się kapitanem. A, BW.

Str.	83	w. 8	,z tych cudzych ziem‘ W1; ,z tych ziem cudzych‘ A, BW.
»	—	» 9	,za piecem‘ W1; ,i w cieniu‘ A, BW.
»	—	» 11	,I będą świecić‘ W1; ,I snuć się będą‘; A, BW.
»	—	» 13	,ledwiem‘ W1; ,ledwom‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 16—17:
			,Więc czując, że tak na mnie żałość dmucha, I że mi tęskność, jak nóż, serce porze‘ A, BW.
»	—	w. 18	,Wstrząsłem się w sobie‘ W1; ,Strząsnąłem sobą‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 20: ,I na brzeg, żaru nie dbając, patrzali.‘
»	—	w. 24	,Tak niech ją wita naród‘ W1; ,Naród, tak niech ją wita‘ A, BW.
»	—	» 25	,Je‘ W1; ,Jest‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 28: (Chłop nie od gęby mądry — lecz od pięści) ,Od gębym głupi, a mądry... od pięści!‘ A, BW.
»	84	w. 2	,Jużci‘ W1; ,Juści‘ A, BW.
»	—	» 3	,Byle co‘ W1; ,Lada co‘ A, BW.
»	—	» 4	,Bugaj na to‘ W1; ,inszej niema‘ A, BW.
»	—	» 5	,Inszej tu niema‘ W1; ,Bugaj mu na to‘ A, BW.
»	—	» 10	,jak dotąd o tem świadczy‘ W1; ,do dzisiaj została mu‘ A, BW.
»	—	» 12	,przezwali‘ W1; ,przezwano‘ A, BW.
»	—	» 13	,I tak już został‘ W1; ,Albo Furtyjan‘ A, BW.
»	—	» 15	,nalazł‘ W1; ,znalazł‘ A, BW.
»	—	» 17	,Wtem Łuka: — Ano‘ W1; ,A wtem Zagajny‘ A, BW.
»	—	» 18	,je... ociec‘ W1; ,jest... ojciec‘ A, BW.
»	—	» 22	,Jak tak, to‘ W1; ,A no, to‘ A, BW.
»	—	» 24	,spierka‘ W1; ,kłótnia‘ A, BW.
»	—	» 27	,która‘ W1; ,której‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 28—29:
	,Nad wyschłą twarzą srebrzą się jak ciernie W kwiecie, (podniosła) podniesie oczy pełne rosy‘ A, BW.
»	—	w. 30	,W lnianą płachetkę‘ W1; ,I w lnianą płachtę‘ A, BW.
»	85	» 2	,Do brzegu tego... skrawe‘ W1; (ku brzegom onym i w to jasne) ,Do tego brzegu... w wielkie‘ A, BW.

[451]

Str.	85	zam.	w. 6: ,Niebieską, nędzą naszą tą! Lipową‘ A, BW.
»	—	w. 7	,Rzucilim! Z ławą tą‘ W1; ,Chatę rzucili z tą‘ A, BW.
»	—	» 8	,żytną‘ W1—3; ,żytnią‘ A, BW.
»	—	» 9	— 16 w BW, brak.
»	—	» 9	,ostały‘ W1; ,zostały‘ A.
»	—	» 15	,Pątniki sąśmy‘ W1; ,Sąśmy pątniki‘ A.
»	—	» 16	,światem‘ W1; ,polem‘ A.
»	—	» 19	,Przed sobą‘ W1; ,Trzęsie i‘ A, BW.
»	—	» 20	,w słońcu trzyma‘ W1; ,trzyma w słońcu‘ A, BW.
»	—	» 22	,I po tem lnianem‘ W1; ,Nędzną, i po tem‘ A, BW.
»	—	» 25	,Zwierza‘ W1; ,Dzika‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 26: ,Ogarną czółna i barki i łodzie‘ A, BW.
»	86	w. 2	,w toń i bruzdę porze‘ W1; ,i bruzdę wskróś orze‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 4: ,Kroi na wiosnę łan i z głębia porze...‘ A, BW.
»	—	w. 5	,znów się‘ W1; ,znowu‘ A, BW.
»	—	» 8	,i staje‘ W1; ,ustaje‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 9: ,A tu na pomost rzucają już liny‘ A, BW.
»	—	w. 11	,Zazgrzytną‘ W1; ,Zgrzytnęły‘ A, BW.
»	—	» 12	,obejmą przewoźne‘ W1; ,wyparły portowe‘ A, BW.
»	—	» 14	,i‘ W1; ,już‘ A, BW.
»	—	» 16	,raźno‘ W1; ,szparko‘ A, BW.
»	—	» 18	,i onej‘ W2—3; ,i tej tam‘ BW; ,i tej‘ W1, A.
»	—	» 20	,zachodu‘ W1; ,pod zachód‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 21: ,Chorągwi szelest i dzwonów z wież bicie‘ A, BW.
»	—	w. 27	,krzykną‘ W1; ,krzykniem‘ A, BW.
»	—	» 28	,Lud patrzy‘ W1; ,Cofa się‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 29: ,Lud, dzieci płaczą, baby wrzasły: «Rety!»‘ A, BW.
»	89	w. 1	,też z nim‘ W1; ,z nim też‘ A.
»	—	zam.	w. 3: ,Oj źle ten dolę i przeda i kupi‘ A.
»	—	w. 6	,Iżby‘ W1; ,Żeby‘ A.
»	—	» 8	,obsadził‘ W1; ,osadził‘ A.
»	—	» 12	,strząchnie‘ W1; ,strząśnie‘ A.
»	90	» 8	,w myślach‘ W1; ,w myśli‘ (wędrówkę) A.
»	—	» 12	,I żeby‘ W1; ,Ażeby‘ A.
»	—	» 18	,okiście te‘ W1; ,być okiście‘ A.
»	—	» 23	,Choć‘ W1; ,Lecz‘ A.
»	91	» 12	,Osły w ryk‘ W1; ,To osły‘ A.
»	—	zam.	w. 13: ,W ryk! I tak (szła) w kolej muzyka (ta) szła chórem‘ A.
»	—	w. 18	,chowane‘ W1; ,związane‘ A.
»	—	zam.	w. 19: ,Jedno przez drugie jak byle, i dalej‘ A.
»	—	w. 31	,świat‘ W1; ,kraj‘ A.
»	92	» 14	,na ściany‘ W1; ,i ściany‘ A.

[452]

Str.	92	w. 26	,byli, a brzeg‘ W1; ,a zabrzeg był‘ A.
»	—	» 28	,zjawisko, W1; ,jawisko‘ A.
»	—	po w.	28:
		,A już od portu wybuchnął, jak z kadzi, Gwar setnych głosów, wołania i krzyki Onej to luźnej kramarskiej czeladzi, Co niby wołu — przedawa pierniki... Już ptactwo morskie swój homon prowadzi, W słońcu się mieni i wrzask czyni dziki: Aż w górę ku nam lecąc ona wrzawa, Traci się, cichnie, niemieje, ustawa. Milczały chłopy. Jak w pełnem się wiadrze Woda od studni niesiona nie chlupie, Tak tam niejeden, schowawszy w zanadrze Zbyt pełne serce, stał cichy w tej kupie. Inszy się śmieje i głowy tak zadrze, Jako to czynią barany te głupie, Kiedy je weźmie gromadą dziwota, Na nowe, w słońcu złocące się wrota‘. A.
»	—	zam.	w. 34: ,Iż tam z baraku bez straży ni kroku‘ A.
»	93	w. 6	,on‘ W1; w A brak.
»	—	» 12	,jakąś‘ W1; ,(jakąś) Zośkę‘ A.
»	94	» 3	,Żdżarski, a Magier‘ W1; ,Nagier, a Żdżarski‘ A.
»	—	po w.	6:
		,Nie spałem; ledwo żem drzemał na pryczy. Wszedł miesiąc, słyszę jakoweś rozruchy. To Żdżarski stęknie, to Magier zasyczy, Oba się pilno trzymając za brzuchy. Trzasł rygiel, a ci — jak harty ze smyczy... Łówże ich teraz, gdzie pieprz rośnie suchy, Nie wiedzieć tylko, czy onę nadobną Sztukę zmyślili razem, czy osobno‘ A.
»	—	w. 9	,pójdziewa‘ W1; ,pójdziemy‘ A.
»	95	» 16	,z ławkami‘ W1; ,i z starym‘ A.
»	—	» 23	,śpiewać‘ W1; ,głosem‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,I wszystkie głosy (i serca) zajęły się społem‘ A.
»	—	w. 28	,onych‘ W1; ,onym‘ A.
»	—	» 32	,dufność‘ W1; ,dużość‘ A.
»	96	» 7	,cichość... wysokiem‘ W1; ,ciszę... szerokiem‘ A.
»	—	» 12	,wiszarem‘ W1; ,szuwarem‘ A.
»	—	zam.	w. 17: ,Więc lud podolny miał wielkie tam dziwo‘ A.
»	—	w. 18	,Właśnie, jakoby‘ W1; ,Jakoby właśnie‘ A.

[453]

Str.	96	w. 20	,O czapę całą‘ W1; ,O całą czapę‘ A.
»	—	» 21	,widać... tam‘ W1; ,najrzysz... mu‘ A.
»	—	» 22	,skróś łęgów‘ W1; ,i łęgów‘ A.
»	—	» 24	,w dół‘ W1; ,w (proch) dół‘ A.
»	97	» 3	,aże‘ W1; ,starej‘ A.
»	—	» 7	,w duszy‘ W1; ,swojsko‘ A.
»	—	» 17	,Gadają‘ W1; ,Mówią, że‘ A.
»	—	» 18	,orne‘ A; ,one‘ W1;
»	—	» 20	,Myśli fundować‘ W1; ,Fundować myśli‘ A.
»	—	» 25	,z praojców‘ W1; ,z pradziadów‘ A.
»	—	» 26	,je‘ W1; ,jest‘ A.
»	—	» 28	,puste‘ W1; ,zimne‘ A.
»	98	» 4	,w dziada‘ W1; ,w starca‘ A.
»	—	» »	,w zeszłych jest latach‘ W1; ,zeszły jest w latach‘ A.
»	—	w. 7	— 14 w A brak.
»	99	» 5	,odkryty‘ W1; ,przed sobą‘ A.
»	—	» 11	,uzdy‘ W1; ,cugla‘ A.
»	—	» 23	,lekkim‘ W1; ,letkim‘ A.
»	—	zam.	w. 25—26:
		,Brazylja kraj jest od wschodnich zorz słońca Oceanowy, a rzeczny z zachodu‘ A.
»	100	w. 9	,Pług tutaj nizin‘ W1; ,Pług żaden ról tam‘ A.
»	—	» 15	,słusznem‘ W1; ,trafnem‘ A.
»	—	» 16	,ogrzeją‘ W1; ,wygrzeją‘ A.
»	—	» 23	,tam‘ W1; (w nich) ,tam‘ A.
»	101	» 2	,lub‘ W1; ,i‘ A.
»	—	» 12	,a‘ W1; ,i‘ A.
»	—	zam.	w. 17: ,I z lada ziarna już będzie plon godny‘ A.
»	—	w. 18	,patykiem‘ W1; ,motyką‘ A.
»	—	» 20	,W pustce swej leży, by‘ W1; ,I w pustce leży, jak‘ A.
»	—	» 22	,huku‘ W1; ,stuku‘ A.
»	—	» 27	,żarotą‘ Wyd.; ,żorotą‘[7] A, W1.
»	102	» 13	,Pędzi was tutaj‘ W1; ,Wpędziła was tu‘ A.
»	—	» 17	,Choć‘ W1; ,Tą‘ A.
»	103	» 9	,Aż‘ W1; ,I‘ A.
»	—	» 16	krzyżów‘ W1; ,krzyża‘ A.
»	—	» 24	,lekszy... barzej‘ W1; ,letszy... bardziej‘ A.
»	—	» 25	,Wzdychań‘ W1; ,Westchnień‘ A.
»	104	» 3	,Gdzie‘ W1; ,Co‘ A.

[454]

Str.	104	w. 15	,Macierz‘ W1; ,Matka‘ A.
»	—	» 16	,naokół‘ W1; ,i rozpacz‘ A.
»	—	» 17	,się z tej wrzawy‘ W1; ,z wszystkich głosów‘ A.
»	—	» 18	,okrzykiem‘ W1; ,się krzykiem‘ A.
»	—	» 31	,znać‘ W1; ,snać‘ A.
»	—	» 32	,Stasiek‘ W1; ,Julek‘ A.
»	105	» 1	,Stasiek‘ W1; ,Julek‘ A.
»	—	» 2	,mrozem‘ W1; ,nożem‘ A.
»	—	» 4	,A‘ W1; ,Aż‘ A.
»	—	» 6	,zaszepta‘ W1; ,zaszepce‘ A.
»	—	» 8	,żyw jest‘ W1; ,żyje‘ A.
»	—	» 15	,ciężkiemi tam‘ W1; ,i ciężkiemi‘ A.
»	—	» 22	,w górne‘ W1; ,górne‘ A.
»	—	» 23	,liście‘ W1; ,kiście‘ A.
»	—	» 24	,z naczęcia‘ W1; ,przez Boga‘ A.
»	106	» 2	,gdzieś raz, drugi, trzeci‘ W1; ,raz, drugi, trzeci‘ A.
»	—	» 3	,było w tej‘ W1; ,w tej nagłej‘ A.
»	—	» 5	,grzmotnął‘ W1; ,gruchnął‘ A.
»	—	zam.	w. 10: ,I z takim rządem sakramenckim w drodze‘ A.
»	—	w. 15	,Czort was‘ W1; ,Gwałtu‘ A.
»	—	» 17	,Lecz darmo wołał‘ W1; ,Daremnie krzyczał‘ A.
»	—	» 22	(Plac się przed nami szeroko rozbieli) A.
»	—	» 24	,A‘ W1; ,I‘ A.
»	—	» 26	,pokazał‘ W1; (podźwignął) ,pokazał‘ A.
»	—	zam.	w. 27—28:
		,Jakby go przed nas dobyło zaklęcie, Gmach cichy, strach tam wyglądał przez dziury‘ A.
»	—	w. 29	,Więc tylko patrzę‘ W1; ,Patrzę ja pilno‘ A.
»	107	» 1	,Pojrzę‘ W1; (Patrzę) ,Spojrzę‘ A.
»	—	zam.	w. 10: ,Z szczękiem i z brzękiem podeszli pod mury‘ A.
»	—	»	w. 21: ,Chustą związana, jak włoskie salami‘ A.
»	108	w. 2	,I kiedy?‘ W1; ,Precz! kiedy?‘ A.
»	—	» 7	,bródkę‘ W1; ,brodę‘ A.
»	—	» 8	,komisja‘ W1; ,stąd agent‘ A.
»	—	» 14	,te‘ W1; ,tak‘ A.
»	—	» 18	,klekoce‘ W1; ,klekocze‘ A.
»	—	» 25	,izby‘ W1; ,izbę‘ A.
»	109	» 2	,pisk dziewek przydaje‘ W1; ,a dziewki przydają‘ A.
»	—	» 3	,i tak rzecze‘ W1; (i tak) ,w bok i rzecze‘ A.
»	—	» 13	,ognisk‘ W1; ,ognia‘ A.
»	—	» 15	,Za nim brytany‘ W1; ,Za starym psiska‘ A.
»	—	» 24	,to tam‘ W1; (owdzie) ,to tam‘ A.
»	—	» 26	,borem... w nim‘ W1; ,puszczą... w niej‘ A.

[455]

Str.	110	w. 6	,sądu straszną‘ W1; ,gniewu sądną‘ A.
»	—	» 10	,nań‘ W1; ,się‘ A.
»	—	» 14	,tam noga‘ W1; ,tu noga‘ A.
»	—	» 15	,szmaty‘ W1; ,odzież‘ A.
»	—	» 16	,choć je‘ W1; ,chociaż‘ A.
»	—	» 17	,ci w tem‘ W1; ,w tem jest‘ A.
»	—	» 19	,porwali‘ W1; ,zrywali‘ A.
»	—	» 26	,w zorzach‘ W1; ,czarno‘ A.
»	—	» 27	,Jako więc‘ W1; ,Jakoby‘ A.
»	—	» 28	,bystry‘ W1; ,nagły‘ A.
»	111	» 2	,barwami‘ W1; ,wielkie i‘ A.
»	—	» 7	(Więc wszystkie myśli tam były chwycone) A.
»	—	» 8	,w tem‘ W1; ,i w‘ A.
»	—	» 9	,A‘ W1; ,Już‘ A.
»	—	zam.	w. 11—12:
			,Terminu swego dniem nocą my czuli, A tu czas wlókł się tak, jakby o kuli.‘ A.
»	—	w. 22	,ów, zważając‘ W1; ,cały bacząc‘ A.
»	—	» 23	,choć czas je‘ W1; ,czas chociaż‘ A.
»	—	» 24	,kroksztyn‘ W1; ,filar‘ A.
»	—	» 27	,Niedługo‘ W1; ,Patrzeć, jak‘ A.
»	112	» 6	,Tak‘ W1; ,I‘ A.
»	—	» 7	,ciekną‘ W1; ,cieką‘ A.
»	—	» 8	,zbyt dawno‘ W1; ,cesarz zbyt‘ A.
»	—	» 9	,To gmach oddali‘ W1; ,Tak gmach był zdany‘ A.
»	—	» 11	,ściel‘ W1; ,siedź‘ A.
»	—	» 12	,przyśle... popchnie‘ W1; ,zwoła... doszle‘ A.
»	—	zam.	w. 19—20:
		,Wnet wątpia zgniją, wnet kolki w wątrobie Zaczujesz albo inszego gdzie licha‘ A.
»	—	w. 21	,cierzniem‘ W1; ,miotłą‘ A.
»	—	» 22	,wypycha‘ W1; ,tu spycha‘ A.
»	—	» 23	,mury te‘ W1; ,te mury‘ A.
»	113	» 1	— 8: w A bak.
»	—	zam.	w. 9: ,Lecz dnie mijały, a z hasłem los zwlekał‘ A.
»	—	w. 11	,tam‘ W1; ,i‘ A.
»	—	zam.	w. 12: ,Ażby mu orać na własne już kopy‘ A.
»	—	w. 13	,więc... na zdradę‘ W1; ,tam na dolę‘ A.
»	—	» 15	,stawszy‘ W1; ,stojąc‘ A.
»	—	» 19	,w gębie‘ W1; ,hardy‘ A.
»	—	» 20	,Zięba‘ W1; ,Ziąba‘ A.
»	—	» 23	,Ćwiroń‘ W1; ,Ćwireń‘ A.
»	—	» 25	,szarpkie‘ W1; ,prędkie‘ A.
»	114	» 1	,a‘ W1; ,i‘ A.

[456]

Str.	114	w. 4	,Gwizdając w‘ W1; ,Gwiżdżąc przez‘ A.
»	—	» 13	,tam‘ W1; ,tu‘ A.
»	—	» 22	(ta w wodę) ,we wodę‘ A.
»	115	» 6	,zaś‘ W1; ,ten‘ A.
»	—	» 7	,jaszczem‘ W1; ,z jaszczem‘ A.
»	—	» 10	(puszcza swojej sprawy) ,swej puszczać chce sprawy‘ A.
»	—	» 24	,co‘ W1; ,toć‘ A.
»	—	» 28	(z tych... któremi) ,Ze... jakiemi‘ A.
»	116	» 7	,Kiej‘ W1; ,Co‘ A.
»	—	» 11	,Łuka‘ W1; ,Warda‘ A.
»	—	» 14	,halt‘ W1; ,w krzyk‘ A.
»	—	» 15	,rzekę‘ W1; ,mówię‘ A.
»	—	» 19	,Hnat‘ W1; ,Mnich‘ A.
»	—	» 20	,Ino, cobyśma‘ W1; ,Tylko, cobyśmy‘ A.
»	—	» 22	,Cie go‘ Wyd; ,Co go‘ A, W1.
»	117	» 1	,pójdźwa‘ W1; ,pójdźma‘ A.
»	—	zam.	w. 3: ,Od głowy (żyd jest) szlachcic mądry — chłop od pięści‘ A.
»	—	w. 3	,Jeszczeć‘ W1; ,Jeszcze‘ A.
»	—	» 7	,Aż‘ W1; ,Wtem‘ A.
»	—	» 8	,Obciągnął pasa po‘ W1; ,Przyciągnął pasa na‘ A.
»	—	» 13	,człek sam‘ W1; ,człowiek‘ A.
»	—	» 14	,Siebie a‘ W1; ,Sam siebie‘ A.
»	—	zam.	w. 15: ,Gęsiej! Dość na dziś muzyki tej myszej‘ A.
»	—	w. 18	,kłopoce‘ W1; ,kłopocze‘ A.
»	—	» 23	,Aż‘ W1; ,I‘ A.
»	—	» 24	,siarczysta przygrywka‘ W1; ,przygrywka siarczysta‘ A.
»	—	» 27	,Hej! gdzie to te chwile‘ W1; ,Niedawneć to chwile‘ A.
»	119	» 16	,Głupiemu: «Głupi»‘ W1; ,Jezus Maryja‘ A.
»	—	» 19	,Rznie tak‘ W1; ,Teraz‘ A.
»	—	zam.	w. 22:
			,Tak pisał kółka przy kółkach (wciąż) tuż nogą A.
»	—	w. 29	,to‘ W1; ,i‘ A.
»	120	» 2	,naszej‘ W1; ,nagłej‘ A.
»	—	» 28	,Bokami poły‘ W1; ,I poły w boki‘ A.
»	121	» 8	,Chłodek‘ W1; ,Zachód‘ A.
»	—	» 9	,szła, niosąc‘ W1; (I szedł od) ,szła niosąc‘ A.
»	—	» 11	,Lecz‘ W1; ,A‘ A.
»	—	» 16	,Bieżeć, kiedy w tem‘ W1; ,Z nim bieżeć, aż tu‘ A.
»	—	» 17	,Stachu‘ W1; ,Józef‘ A.
»	—	» 20	,nogę‘ W1; (rękę) ,spencer‘ A.
»	—	» 27	,choć ruszył‘ W1; ,chociaż szedł‘ A.
»	—	» 28	,ten kwieć‘ W1; ,kwiatek‘ A.
»	122	» 6	,huknie‘ W1; (westchnie) ,huknie‘ A.

[457]

Str.	122	w. 8	,brwie te‘ W1; W1; ,rzęsy‘ A.
»	—	» 11	,Już cichoj‘ W1; (Zosieńka) ,Już Zośka‘ A.
»	—	» 13	,łzy polecą‘ W1; ,polecą łzy‘ A.
»	—	» 19	,zachód‘ W1; ,słońce‘ A.
»	—	» 21	— 22 porządek odwrotny w A.
»	—	po w.	22:
		,Markotno było jakoś. Zawszeć bratem Brat, chociaż sporny, a swojak swojakiem. Więc gdy raczyli się tak, cudzym światem I pod noc prawie iść pustkowiem takiem, Każdego żgnęło (jak szydłem) przez serce; a zatem Zamilkły chłopy, jak kiedy przetakiem Bartnik nakryje roju a podkurzy. Lecz Bugaj krzyknął: «Szczęśliwej podróży»‘. A.
»	—	w. 24	,onego‘ W1; ,nocnego‘ A.
»	—	zam.	w. 25: ,Słyszę, od puszczy tętni coś na przewał‘ A.
»	—	w. 26	,i‘ W1; (i) ,więc‘ A.
»	—	zam.	w. 27: ,Za bron i czekam. Niedługo z pod lasu‘ A.
»	123	w. 1	,porwał ten i owy‘ W1; ,ten chwycił i owy‘ A.
»	—	» 7	,Zięba‘ W1; ,Ziąba‘ A.
»	—	» 14	,A małpie‘ W1; ,Bitwy; małp‘ A.
»	—	» 19	,w krwi cały i pocie‘ W1; ,jakby po blekocie‘ A.
»	—	» 28	,dobrawszy‘ W1; ,dobrała‘ A.
»	—	» 29	,A w tem Kubina‘ W1; ,A ciszej Wawrzon‘ A.
»	—	zam.	w. 30: ,I podaj sierpa! — Kubina zakrzyczy‘ A.
»	—	w. 31	,Podali‘ W1; ,Przynieśli‘ A.
»	124	» 1	,Pójdzi‘ W1; ,Pójdźże‘ A.
»	—	» 2	,sztywno‘ W1; ,podaj‘ A.
»	—	zam.	w. 3: ,Stanął, a chłopy przy nim wszystkie płotem‘ A.
»	—	w. 7	,Chwycilim‘ W1; ,Chwycili‘ A.
»	—	» 8	,Zięba‘ W1; ,Ziąba‘ A.
»	—	» 15	,pełna jakiejś‘ W1; ,jakiejś pełna‘ A.
»	—	» 19	,Więc‘ W1; ,A‘ A.
»	—	» 20	,siadali markotni‘ W1; ,markotni siadali‘ A, A1.
»	—	» 21	,aż jak kiedy‘ W1; (Aż) ,Lecz jak kiedy‘ A; ,Aż jak komu‘ A1.
»	—	» 22	,pomału‘ W1; (po trochu) ,powoli‘ A.
»	—	zam.	w. 23: ,Aż przyschła wreszcie na nich owa sprawa A; ,Przyschnęła‘ A1.
»	—	w. 25	,ona to‘ W1; ,ta cała‘ A, A1.
»	—	» 27	,pryskała‘ W1; ,prychając‘ A1.
»	—	zam.	w. 27:
			,Śmiechem tak po nas pryskając, jak woda A.
»	—	w. 28	,spłókując‘ W1; ,spłókała‘ A, A1.

[458]

Str.	125	w. 1	,owa‘ W1; ,ona‘ A, A1.
»	—	» 3	,lasu‘ W; ,lasa‘ A, A1.
»	—	zam.	w. 4: ,Ta wielką odtąd przyjaźń miała z Ziębą‘ A, A1 (Ta) ,I‘ A1.
»	—	w. 5	,A lud na duchu omdlał‘ W1; (Zaczem omdlałość przyszła) A lud na duchu omdlał‘ A.
»	—	» 8	,Ledwo... moc najdzie‘ W1; ,Ledwie... najdzie moc‘ A.
»	—	» 10	,w nas‘ W1; ,nas‘ A.
»	—	» 11	,Bo‘ W1; ,I‘ A.
»	—	zam.	w. 18—19:
			,Mów mu: «Idź!» krzyża wpierw zaprze u płotu. ,Więc ja tak myślę, że lepszy głód, wojna.
»	—	»	21—22:
			,I tylko baby nasze — Dawno trzeba Było mi słowo rzec o tym narodzie‘ — A.
»	—	w. 23	,siność‘ W1; (mądrość) ,siność‘ A.
»	—	» 25	,Kęskiem nadziei‘ W1; ,nadziei kęskiem‘ A.
»	126	» 1	,dzieci, już‘ W1; ,już duszą‘ A.
»	—	» 6	,w onym‘ W1; ,na tym‘ A.
»	—	» 9	,okrutny wrzask‘ W1; ,wrzask i świegot‘ A.
»	—	» 10	,I świegot. Ha, cóż?‘ W1; ,A co za dziw jest‘ A.
»	—	zam.	w. 20: ,Jak maki krasne, dziewczęta okolą‘ A.
»	127	w. 16	,jak‘ W1; ,się‘ A.
»	—	» 17	,W głowę się‘ W1; ,Po głowie‘ A.
»	—	» 24	,tak‘ W1; (też) tak‘ A.
»	—	» 25	,je‘ W1; ,mi‘ A.
»	—	» 30	,miła‘ W1; ,luba‘ A.
»	128	» 16	,na wieniec‘ W1; ,na grzędzie‘ A.
»	—	zam.	w. 17: ,Więc mi się dziewka od płaczu zachodzi‘ A.
»	—	w. 22	,taj‘ W1; ,i‘ A.
»	—	» 24	,co robić‘ W1; ,nie idzie‘ A.
»	129	» 5	,Tu‘ W1; ,Toć‘ A.
»	—	» 6	,Trzaby‘ W1; ,Rzekł: — Trza‘ A.
»	—	» 8	,dawa‘ W1; ,daje‘ A.
»	—	» 11	,ostanę‘ W1; ,zostanę‘ A.
»	—	zam.	w. 14: ,Usypię... A tu serce tak mi taje‘ A.
»	—	w. 16	,tylko ryknę‘ W1; ,chlipnę (na głos) tylko‘ A.
»	—	» 17	(I) (Tak) ,I zaraz‘ A.
»	—	» 19	(Już czekający) ,I już (my) czekali‘ A.
»	—	» 22	,sromu... puklerzem‘ W1; ,srebrnym (pancerzem) puklerzem‘ A.
»	—	» 23	,ukrop po żyłach‘ W1; ,w żyłach ten ukrop‘ A.
»	—	» 29	,już w myślach‘ W1; ,jakoś i‘ A.
»	—	» 30	,doznał‘ W1; poznał‘ A.
»	130	» 1	,A strażnik‘ W1; ,Strażnik — ten‘ A.

[459]

Str.	130	w. 2	,obwołał‘ W1; ,odegrał‘ A.
»	—	» 4	,gdzieści‘ W1; ,gdzieś i‘ A.
»	—	» 7	,insze ubiery‘ W1; ,nowe ubiory‘ A.
»	—	» 8	,Jak Włoch się nosił‘ W1; ,Chodził jak Włochy‘ A.
»	—	» 9	,Aż gdy w cygańskie raz‘ W1; ,Aż i w cygańskie gdy‘ A.
»	—	» 10	,ścierpieć, więc rzeknę‘ W1; ,strzymać i rzekę‘ A.
»	—	» 13	i 14 ,Waść‘ W1; ,Coś‘ A.
»	—	zam.	w. 17—28 i str. 131 w. 1—12:
			,A jeszcze to ci powiem, że w te schedy Wsiąkły śmiertelne i znoje i poty, I łzy te przyschły na nich, co od kiedy Pedziły ludzi za własne ich płoty... Hę?... To znak cięższy, niż owe, tam kredy... I choćby złotnik kładł na nim pozłoty, Jeszcze ta czarność je przeżre i przetrze... Umilkł i wielkim nosem bódł powietrze‘ A.
»	131	zam.	w. 13: ,A na mnie tak się zostały te mowy‘ A.
»	—	»	» 15—18:
	,Lecz mi się widzi na rozum mój zdrowy, Że choć bzik miał ów za sobą też nieco, Zaczem do izby szedłem, a tam nowy Szum i wiatr we łbach, nie poznasz już, gdzie co! A.
»	131	w. 21	,brat‘ W1; ,i‘ A.
»	—	» 22	,Rajcował‘ W1; ,Powiadał‘ A.
»	—	» 23	,Iż go ta‘ W1; ,Kiedy go‘ A.
»	132	» 5	,kto‘ W1; ,co‘ A.
»	—	» 7	,z przykazem‘ W1; ,z robotą‘ A.
»	—	» 8	,nie śpię‘ W1; ,leżę‘ A.
»	—	» 12	,Tak dawaj, brat mój‘ W1; ,Hej, kto się składa‘ A.
»	—	» 13	,utrafił‘ W1; ,i trafił‘ A.
»	—	» 14	,rzucać‘ W1; ,zrzucać‘ A.
»	—	» 17	,To nieraz‘ W1; ,Drugi raz‘ A.
»	—	» 19	,Nie wszyscyć. — Ale że‘ W1; ,Hańbią ich insi; lecz‘ A.
»	—	» 21	— 28 w A brak.
»	133	» 2	,Pługa... kosy‘ W1; ,Pług mój... kosę‘ A.
»	—	» 9	,A zaś patrzajcie‘ W1; ,A patrzcie na mnie‘ A.
»	—	» 11	,górach‘ W1; ,borach‘ A.
»	—	» 13	,Ziemia woła‘ W1; ,i łan woła‘ A.
»	—	» 18	,Najlepszać‘ W1; ,Najlepsza‘ A.
»	—	zam.	w. 23: ,A właśnie jakaś nowa partja wtedy‘ A, BW.
»	—	w. 27	,onej‘ W1; ,owej‘ A, BW.
»	—	» 29	,Bo z tem nijakiej‘ W1; ,Bowiem z tem żadnej‘ A, BW.
»	—	» 30	,bierą‘ W1; ,biorą‘ A, BW.

[460]

Str.	134	w. 1	,czy‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	» 4	,trzy razy dnia‘ W1; ,w trzy razy o dzień‘ A, BW.
»	—	» 6	,Tak przegrodzili z nami‘ W1; ,Tak odgrodzili od nas A, BW.
»	—	» 8	,cości‘ W1; ,Guttag‘ A, BW.
»	—	» 9	,a wytchli z tej‘ W1; ,i spoczęli‘ A, BW.
»	—	» 13	,w hałas‘ W1; ,hałas‘ A, BW.
»	—	» 14	,Wpadają szwabek kwapiące‘ W1; ,Wzmaga się kiedy zakłapią‘ A, BW.
»	—	» 15	,Te «lauby» swoim‘ W1; ,Szwabek, co lauby‘ A, BW.
»	—	» 17	,po nich nie znać‘ W1; ,nie znać na nich‘ A, BW.
»	—	» 18	,polski chłop... pada‘ W1; ,bat nasz... i pada‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 22: ,Śpiewają chórem, jak szpaków tych stada‘ A, BW.
»	—	w. 24	,Poczem‘ W1; ,Potem‘ A, BW, W2—3.
»	—	po w.	24:
		,A szło to wszystko tak, jakby zawczasu Wiedzieli, po co idą, (gdzie) z czem, jak będzie; (Gdzie idą) Powoli, cicho, zgodnie, bez hałasu, Siłę swą z sobą i ład niosąc wszędzie. Więc ja, patrzący, jak nasi z za lasu Czekali, jakie los im da orędzie I gdzie ich rzuci i jaką opoką Rozbije — nieraz dumałem głęboko!‘ A, BW.
»	135	w. 9	,Co rana‘ W1; ,I rankiem‘ A, BW.
»	—	» 11	,trawy‘ W1; ,siana‘ A, BW.
»	—	» 13	,od świtu‘ W1; ,od nocy‘ A, BW.
»	—	» 19	,ktości! — ów‘ W1; ,ktoś! — Tamten A, BW.
»	—	» 20	,po bagnach‘ W1; ,po kniejach‘ A.
»	—	» 22	,opada‘ W1; ,upada‘ A, BW.
»	—	» 23	,roznosi‘ W1; ,przytłukła‘ A, BW.
»	—	» 31	,W półkrwawych potem‘ W1; ,Potem w półkrwawych‘ A, BW.
»	—	» 32	,Mieni się, jako... po‘ W1; ,Stoją, jak stare... na‘ A, BW.
»	136	» 9	,źrałe‘ W1; ,złote‘ A, BW.
»	—	» 19	,dla niej‘ W1; ,przed nią‘ A, BW.
»	—	» 20	,Rzekąc‘ W1; ,I rzekł‘ A, BW.
»	137	» 6	,ukanie‘ A, W1; ,ukapnie‘ BW; ,ukaże‘ W2—3.
»	—	» 9	— 16 w BW brak
»	—	» 9	,Panie! Panie!‘ W1; ,Chryste Panie!‘ A.
»	—	» 15	,jak mamy‘ W1; ,cierpieć i‘ A.
»	—	» 19	,nacznie‘ W1; ,zacznie‘ A, BW.

[461]

Str.	137	w. 22	,het precz sam, nim się‘ W1; w puszczę sam, za nim‘ A, BW.
»	138	» 3	,w zagony‘ W1; ,zagony‘ A, BW.
»	—	» 5	,te skony‘ W1; ,i skony‘ A, BW.
»	—	» 10	,go... mięsie kraj‘ W1; ,kraj... sercu go‘ A, BW.
»	—	» 11	(Jelence) ,mej dziewce‘ A.
»	—	» 16	,w ucho różnych‘ W1; ,różnych w ucho‘ A, BW.
»	—	» 17	,A‘ W1; ,I‘ A, BW.
»	—	» 26	,Na‘ W1; ,Po‘ A, BW.
»	—	» 30	,Wiw Napoleon!‘ W1; ,Wiw Napoljone!‘ A, BW.
»	139	» 6	,nieba‘ W1; ,cichym‘ A, BW.
»	—	» 8	,kulą‘ W1; ,kulką‘ A, BW.
»	—	» 13	,mieli śmierć‘ W1; ,śmierć mieli‘ A, BW.
»	—	» 15	,co ręką swą‘ W1; ,śmierć, co ręką‘ A, BW.
»	—	» 16	,Wpierw cię zbezcześci‘ W1; ,Gdy tknie, bezcześci‘ A, BW.
»	—	» 18	,na wolność wylata‘ W1; ,za morze wylata‘ A, BW.
»	—	» 23	,Tylko, że ich tam‘ W1; ,Ale, że wszystkich‘ A, BW.
»	—	» 24	,męce‘ W1; ,w męce‘ A, BW.
»	140	» 7	,A ów powoli‘ W1; ,ów na kolanach‘ BW, (Ów na kolanach) A ów powoli A.
»	—	» 8	,W ciężkich‘ W1; ,W jękach‘ A, BW.
»	—	» 9	,duszą wraz plunął‘ BW, W1; ,i dusz(ą)ę (wraz) wyplunął‘ A.
»	—	zam.	w. 10: (Inszy nie mając obejrzeć się za czem) ,Jak pestkę, inszy nie miawszy się zaczem‘ A.
»	—	w. 11	,W cichości‘ BW, W1; (W cichości) ,Obejrzeć‘ A.
»	—	» 12	,gdy‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	» 15	,tak zaszły‘ W1; ,zaszły precz‘ A, BW.
»	—	» 22	,potykał‘ W1; ,przepierał‘ A, BW.
»	—	» 24	,że prawie znikał‘ W1; ,i już zamierał‘ A, BW.
»	—	» 26	,zamykał‘ W1; ,zawierał‘ A, BW.
»	—	» 31	,niż życia‘ W1; ,życia, niż‘ A, BW.
»	141	» 4	,wróbel, gdy‘ W1; ,ptak, kiedy‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 9: ,Przykro cuchnęły zdaleka już groby‘ A, BW.
»	—	w. 10	,Śniadzi chodzili‘ W1; ,Chodzili śniadzi‘ A, BW.
»	—	» 17	,nas tak‘ W1; ,tak nas‘ A, BW.
»	—	» 22	,rozwiedzie‘ W1; ,rozwodzi‘ BW; (rozwodzi) ,rozwiedzie‘ A.
»	—	» 24	,Wrzawa jej W1; Huk jest jej‘ A, BW.
»	—	» 26	,a nie wie‘ W1; ,znać nie chce‘ A, BW.
»	142	» 1	,I‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 6	,smolne‘ W1; ,wielkie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 11: ,Co widząc, rzecze Przytuła: — «Hej, braty» A, BW.
»	—	w. 12	,możeby my‘ W1; ,może myby‘ A.

[462]

Str.	142	w. 16	,zakrzyczą‘ W1; ,zakrzykną‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 25:
			,Darmo! Pociągniem i tutaj już losy!‘ A, BW.
»	—	w. 27	,Więc‘ W1; ,tak‘ A, BW.
»	—	» 28	,Niechaj ta‘ W1; ,i niech tam‘ A, BW.
»	—	» 29	,choć tam‘ W1; ,chociaż‘ A, BW.
»	143	» 1	,tych wielkich‘ W1; ,tej wielkiej‘ A, BW.
»	—	» 2	,Nasze wioskowe‘ W1; ,Te nasze ciche‘ A, BW.
»	—	» 3	,wiatr gdy je‘ W1; ,gdy wiatr je‘ A, BW.
»	—	» 8	,mój pochów‘ W1; ,ów pogrzeb‘ A, BW.
»	—	» 14	,piać‘ W1; ,O‘ BW; (O) piać A.
»	—	» 17	,nadobnie‘ W1; ,cichuchno‘ A, BW.
»	—	po w.	22:
		Lecz między Szwaby, choć też się mór szerzył I choć tak samo pod wapno szli w rowy, Rzadko płacz bujny po ludziach uderzył, Gdy te żałosne czyniono pochowy. A w co-bym trudno — nie widząc — uwierzył, Czapki z łba nie zdjął, nie schylił ów głowy, Gdy go mijały pospólne te mary, Jak-być nie duszy nie stało, lecz — pary‘ A, BW.
»	—	w. 29	,ostro‘ W1; ,zdrowo‘ A, BW.
»	144	» 6	w A, BW. brak.
»	—	» 12	,już cienie‘ W1; ,cienie już‘ A, BW.
»	—	» 15	,Gdyż‘ W1; ,Bo‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 16: ,Lecz razem, gdy śmierć snopem cisła brzemię‘ A, BW.
»	—	w. 21	,dobył fajki‘ W1; ,fajki szuka‘ A, BW.
»	—	» 26	,pluje‘ W1; ,patrzy‘ A, BW.
»	—	» 28	,stają‘ A, W1; ,stoją‘ BW.
»	—	» 32	,Więc dalej insze‘ W1; ,Dalej go insi‘ A, BW.
»	145	» 17	,tam padli‘ W1; ,polegli‘ A, BW.
»	146	» 3	,a‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	» 14	,jak zboże‘ A, W1; ,jak zorze‘ BW.
»	—	» 16	,wepchnęły‘ W1; ,zepchnęły‘ A, BW.
»	—	» 17	,Patrzą aż‘ W1; ,Patrzę ja‘ A, BW.
»	—	» 18	,w zębach‘ A, W1; ,w rękach‘ BW.
»	—	po w.	30:

,Stanęły chłopy, jakoby w teatrze,
,Radzi, że szwabom dostanie się myto.
Parobki szczują niewiasty co gładsze:
— A dalej, Kaśka!... A w łeb go, Brygito!
Więc co tam która ogniściej ich natrze,
To krzyczą: — Dobra! a wziąć ich na sito!..

[463]

A strząsnąć pludrów na drobne otręby!...
A między ślepie go!... A pięścią w zęby!‘ A, BW.

Str.	146	w. 32	,machają‘ W1; ,machając‘ A, BW.
»	147	» 1	,runą‘ A, W1; ,suną‘ BW.
»	—	» 3	,jeden‘ W1; ,któryś‘ A, BW.
»	—	» 8	,Z warkiem... z pianami‘ W1; ,Z wrzaskiem... i pianą‘ A, BW.
»	—	» 15	,Opacz tymczasem‘ W1; ,Lecz Opacz chodził‘ A, BW.
»	—	» 20	,znużył‘ W1; ,nużył‘ A, BW.
»	—	» 26	,kiep przy nim‘ W1; ,lub tęgi‘ A, BW.
»	148	zam.	w. 13: ,Potem glośniejszy, (śmielszy na) zaruszał przestworza‘ A.
»	—	w. 14	,(szerokich) łabędzich‘ A.
»	—	» 16	,Niebieskie pędził‘ W1; ,Pędził już teraz‘ A, BW.
»	—	po w.	18:
			,Lunął deszcz bujny, rzęsisty, szeroki I te śmiertelne opłukał z nas poty; Trzy dni ciągnęły od wschodu obłoki, W mdłym pyle niby szeregi piechoty, Zaczem w półkole stoczyły swe mroki, Naprzeciw chmurze, co jako huf złoty, Pod słońce lecąc, skrzydlata i biała, W pół nieba jasną chorągiew rozwiała‘ A, BW.
»	—	w. 19	,Wichr‘ W1; ,Wiatr‘ A, BW.
»	—	» 20	,trawy‘ W1; ,piaski‘ A, BW.
»	—	» 21	,wokół‘ W1; ,w puszczy‘ A, BW.
»	—	» 23	,wręcz‘ W1; ,wprzód‘ A, BW.
»	—	» 26	,tętent‘ W1; ,dudni‘ A, BW.
»	—	» 27	,rozgrzmiało‘ W1; ,zagrzmiało‘ A; ,zabrzmiało‘ BW.
»	—	» 29	,wtoczone‘ A, W1; ,wtoczono‘ BW.
»	149	zam.	w. 4: (Zadrżała ciężko ziemia) ,Zawyła puszcza w mrokach... Świat się wali‘ A, BW.
»	—	w. 10	(gromowy) ,wichrowy‘ A.
»	—	» 21	,ziemia‘ W1; ,puszcza‘ A, BW.
»	—	» 25	,Trysnęły‘ W1; ,Strzeliły‘ A, BW.
»	—	» 27	,ptactwa i‘ W1; ,i ptactwa‘ A, BW.
»	—	» 28	,świata‘ W1; ,ziemiĹ A, BW.
»	150	» 2	,Ona‘ W1; ,Owa‘ A.
»	—	» 4	(Wracającego z klekotem) ,Klekocącego nadziei‘ A.
»	—	» 7	,radosnym‘ W1; ,z radosnym‘ A.
»	—	» 15	,modrą‘ W1; ,oną‘ A.
»	—	» 16	(Garść niedobitków) ,Te wędrowniki‘ A.
»	—	« 19	,Wiece wpierw głośne‘ W1; ,Głośne wpierw wiece‘ A.

[464]

Str.	150	zam.	w. 22—23: ,Albo w brzask nieba liljowy a złoty:
			,Tak my się onej zbierali tam pory‘ A.
»	—	w. 24	(Głośne) ,Gwarne‘ A.
»	151	zam.	w. 3—4:
			,I każda droga gdzie pomyślisz, w cienie Ubiega, nie wiesz, czy ci na stracenie‘ A.
»	—	w. 5	,obierał kto‘ W1; W1; ,kto obierał‘ A.
»	—	» 6	,w skrzyniach‘ W1; ,w skrzynkach‘ A.
»	—	» 8	,ręki... czem prędzej‘ W1; ,palców... co prędzej‘ A.
»	—	zam.	w. 9: ,Puka się w czoło, znów ręki pomyka‘ A.
»	—	»	» 13: ,Radzą tak chłopy, a tłumacz z wieczora‘ A.
»	—	w. 14	,nam‘ W1; ,te‘ A.
»	—	» 17	,pod nami‘ W1; ,pod niemi‘ A.
»	—	» 18	,tam i dużo‘ W1; ,i dużo tam‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,Tu czapę (o stół) cisnął. A w tem stelmach Bartek‘ A.
»	152	w. 2	,A co‘ W1; ,Kto wie‘ A.
»	—	» 12	,łap ów‘ W1; ,ten łap‘ A.
»	—	» 13	,z Baśką już‘ W1; ,już z Baśką‘ A.
»	—	» 15	,miał‘ W1; ,chciał‘ A.
»	—	» 19	,to w niebie‘ W1; ,do Boga‘ A.
»	—	» 23	,Wtem Kos‘ W1; ,Wtem Pietr‘ A.
»	153	» 1	,insi‘ W1; ,starszy‘ A.
»	—	» 12	,skrzypi‘ A; ,krzyczy‘ W1.
»	—	» 13	,ten‘ W1; ,ów‘ A.
»	—	» 21	,jak‘ W1; ,Tak‘ A.
»	—	» 22	,padołem‘ W1; ,podołem‘ A.
»	—	» 23	,podsypnie‘ W1; ,podsypie‘ A.
»	—	» 24	,cichną‘ W1; ,ścichną‘ A.
»	—	zam.	w. 27: ,I chłopy w niego patrzą... Tak ich trzyma‘ A.
»	154	w. 1	,Chłopy w śmiech, a on‘ W1; ,W śmiech chłopy, a ów‘ A.
»	—	zam.	w. 4: ,Pcha ciżba co tam przyszła pod tę porę‘ A.
»	—	w. 6	,odrzekną‘ W1; ,odezwą‘ A.
»	—	» 7	,My zasię‘ W1; ,A my zaś‘ A.
»	—	» 8	,A my od Bugu‘ W1; ,Tak dobra nasza‘ A.
»	—	» 13	,psubratom‘ W1; ,Prusakom‘ A.
»	—	» 18	,Chyba‘ W1; ,Jakże‘ A.
»	—	» 22	,To‘ W1; ,Więc‘ A.
»	—	» 23	,przez‘ W1; (przez) ,het‘ A.
»	155	» 3	,Hale! My z tego‘ W1; ,Co my? My tego‘ A.
»	—	zam.	w. 4—6:

,Po szyję mamy! A cóż? Nigdzie chleba
Darmo!... Brazylja... My całą krainę
Zeszli precz, Pampas... Peru... Argentynę‘ A.

[465]

Str.	155	w. 7	,Laboga‘ W1; ,Dlaboga‘ A.
»	—	» 8	,Różności one i szum‘ W1; ,One różności i mąt‘ A.
»	156	» 6	,farby‘ W1; ,barwy‘ A.
»	—	zam.	w. 8: ,Po flankach baby, a do frontu chłopy‘ A.
»	—	w. 17	,ordynek‘ W1; ,regiment‘ A.
»	—	» 20	,ciężkiej‘ W1; ,niskiej‘ A.
»	—	» 21	,na sąd pójdą‘ W1; ,pójdą na sąd‘ A.
»	—	» 23	,wejrzawszy‘ W1; ,pojrzawszy‘ A.
»	—	» 25	,ukochany‘ W1; ,jest kochany‘ A.
»	—	» 28	,Toćżem‘ W1; ,Tociem‘ A.
»	157	» 5	(mówi) gada‘ A.
»	—	» 8	,zaklnę‘ W1; ,tylko‘ A.
»	—	» 15	,własną‘ W1; ,swoją‘ A‘
»	—	zam.	w. 16: ,Już rozum (swój) własny ma i (swoje) własne prawo‘ A.
»	—	w. 18	,z dębiny‘ W1; ,z leszczyny‘ A.
»	—	» 22	,Widny był‘ W1; ,Wysoko‘ A.
»	—	po w.	24:
			,Różnego tam się naniosło narodu, O którym trudno powiedzieć co mogę. Pchają się jedni przed drugich do przodu, Mamrocą, z nogi stępują na nogę, Ale że wszystko marnego zawodu, I gdyby w kije iść a zrobić trwogę, To na dziesięciu takich, z tą mdłą siłą, Jednego Maćka za wiwat-by było!‘ A.
»	—	» 28	,Torby, toboły‘ W1; ,Tobołki mając‘ A.
»	158	zam.	w. 1: ,Szydeł, pilników pełno, garnczków z kawą‘ A.
»	—	w. 2	,białemi‘ W1; (wielkiemi) ,białemi‘ A.
»	—	» 3	,W pantoflach‘ W1; ,W trzewikach‘ A.
»	—	» 6	,Ogień po cynglach... błyska‘ W1; ,Po cynglach ogień... leci‘ A.
»	—	» 8	,Nie znałem nazwiska‘ W1; ,raz, drugi i trzeci‘ A.
»	—	zam.	w. 9—12:
			,Podniosą ręce i stoją tak, w złocie Słonecznem widni... I dotąd mi świeci Tak kupa, jakby spojona żelazem... I jest mi czegoś dziw i hardość razem‘ A.
»	—	po w.	12:
			,Zaczem szli inni. Tak, owak, jak który Prowodyr ich tam ujednał w urzędzie. Do miast z rzemiosłem Czechy, do rud w góry Włochy; co słabsze, na planty w hacendzie. Więc poglądałem ze strachem, co będzie?

[466]

			Bo się rozniosły tak chłopy, jak garście, Kiedy je wiater porywa na warście!‘ A.
Str.	158	w. 3	,W tem tłumacz krzyknie‘ W1; ,Aż krzyknie tłumacz‘ A.
»	—	» 16	,Co będziem tu‘ W1; ,Co będziecie‘ A.
»	—	» 17	,tutaj brać‘ W1; ,tu czego‘ A.
»	—	» 18	,Czego nie będziem‘ W1; ,Brać nie będziemy‘ A.
»	—	» 23	,het‘ W1; ,precz‘ A.
»	159	w. 3	,aż‘ W1; ,i‘ A.
»	—	zam.	w. 7: ,Komisja słucha i ja poto stoję‘ A.
»	—	w. 8	,wtem Roch hardo‘ W1; ,Roch Zatrata‘ A.
»	—	» 11	,Wtem Dudek przerzecze‘ W1; ,Aż Dudek Stach rzecze‘ A.
»	—	» 14	,łba chwyciwszy‘ W1; ,głowy wziąwszy‘ A.
»	—	» 19	,też ja‘ W1; ,ja też‘ A.
»	—	» 21	,Lecz Świercz zakrzyknął‘ W1; ,A Świercz zakrzyknie‘ A.
»	—	» 23	,Ja chcę pszenicę siać‘ W1; ,Jabym pszenicę siał‘ A.
»	—	» 28	,zawinie‘ W1; ,nawinie‘ A.
»	160	» 5	,zakołyszą‘ W1; ,rozkołyszą‘ A.
»	—	» 9,	10 ,Darmo‘ W1; ,Próżno‘ A.
»	—	po w.	10:
		,Lecz jako w łomot taki i trzask dziki, Co i zwierzowi dech spiera w komorze, Wyskoczą one z ukrycia rabszyki[8] Z zasadzki czyniąc i obłów po borze, Gdzie łań wsłuchana w te wichrów muzyki, Gdzio jelon w krzaki zaplątał poroże: Tak się Prusaki puściły w te tropy. Na swą w tym huku (ciężkim) przemawiać tam chłopy Już sznurkiem kluczą między kupki owe; Ten w ucho szepta, ten ręką rozkłada, Ten w bok wykrzywił i gębę i głowę, Czupryną trzęsie na znak, że nie nada. Tamten wzniósł oczy w niebieską posowę, Jak na ambonie ksiądz; każda gromada Osobno krzyczy swoje, jak(o) gdy w lesie (Gdy) Na tokowisku głuszec się zaniesie‘ A.
»	—	» 19	,Zhukną się‘ W1; ,Zakrzykną‘ A.
»	—	» 20	,chcema‘ W1; ,chcemy‘ A.
»	—	» 22	,Ja zasię do‘ W1; ,Do świętego‘ A.
»	161	» 1	,Abo do Pawła‘ W1; ,Jeśli je taki‘ A.

[467]

Str.	161	w. 2	,A my, gdzie siana‘ W1; ,My, gdzie organa‘ A.
»	—	zam.	w. 3: ,Ze Rzymu słychać! — «W Bahiję» — «W Destero»‘ A.
»	—	w. 8	,wyjął‘ W1; ,wyjmie‘ A.
»	—	» 9	,Aż tłumacz: — Ludzie‘ W1; ,Lecz tłumacz krzyczy‘ A.
»	—	» 12	,Jak groch, patrzajcież‘ W1; ,Pokazał ręką‘ (łuk zrobił) A.
»	—	» 14	,bacząc, co ów zaś‘ W1; ,patrząc, co zaś ów‘ A.
»	—	» 17	,Zmarszczy się tłumacz‘ W1; ,Więc zmarszczy brwi ów‘ A.
»	—	» 18	,grunty rząd‘ W1; ,rząd grunt im‘ A.
»	—	» 19	,A‘ W1; ,Co‘ A.
»	—	» 20	,was pytać‘ W1; ,pytać was‘ A.
»	162	» 7	— 26 i str. 163, 1—20 w A. brak.
»	163	» 23	,pośpiesznie‘ W1; ,gdzie kto chciał‘ A.
»	—	» 24	,Co ja mam‘ W1; ,Kowal... hm...‘ A.
»	—	» 25	,Iść w bory?... Kowal‘ W1; ,Mógłbym iść w miasto‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,A niech to chamstwo na bory te rusza‘ A.
»	—	w. 27	,Gdzie chce! Dosyć się‘ W1; ,Dosyć się z nimi‘ A.
»	164	» 15	,i‘ W2; ,aż‘ A.
»	—	zam.	w. 17: ,Pobrali szkiełka i patrzą panowie‘ A.
»	—	w. 19	,zaczęło iść‘ W1; ,aż w szpik poszło‘ A.
»	—	zam.	w. 26: ,Żebym się albo bił albo ściskał z bratem‘ A.
»	165	» 5	,A we mnie‘ W1; ,We mnie już‘ A.
»	—	» 13	,a‘ W1; ,i‘ A.
»	—	zam.	w. 15—16:
		Aż widzę, ręką do oczu ów sięga... Tak pytam: «Głodnyś!» — «Nie! Za ojcem tęga‘ A.
»	166	» 5	,by‘ W1; ,jak‘ A.
»	—	» 8	,Skuczno‘ W1; ,Nudno‘ A.
»	—	» 9	,gnaty‘ W1; ,kości‘ A.
»	—	po w.	16:
		,Jako więc chłopu, kołtuna gdy zbędzie, Letką to czyni i bezpieczną głowę: Tak i nam było, słysząc to orędzie I te nadobne (słowa) mowy Opaczowe. — «Puszczajże sobie nać na tej tu grzędzie» Krzyknę ja jemu na walety owe, A za mną insi: «Czekaj, aż cię biesy Morzem poniosą (do twojej) na flot do Odesy‘ A.
»	—	w. 28	,głos‘ W1; ,krzyk‘ A.
»	167	» 2	,Nie chcemy‘ W1; ,Nie chcem tak‘ A.

[468]

Str.	167	w. 3	,odejdziem‘ W1; ,tak gińmy‘ A.
»	—	» 18	,kiedy‘ W1; ,choć ta‘ A.
»	—	zam.	w. 19: ,My (przecież) się gromadą przecie czujem, braćmi‘ A.
»	—	w. 20	— 27 w A. brak.
»	—	» 30	,W niemym pacierzu‘ W1; ,właśnie jakoby‘ A.
»	—	» 31	,Radząc się z Bogiem‘ W1; ,Z Bogiem się zmawiał‘ A.
»	168	» 7	,co‘ W1; ,iż‘ A.
»	—	» 9	,naszałem‘ W1; ,nosiłem‘ A.
»	171	» 1	(W okrutnej) (Na skraju) ,W osierdziu‘ A.
»	—	» 4	,siekierą wyrąbanej‘ W1; ,rąbanej świeżo w chaszczu‘ A, BW.
»	—	» 5	,i jeszcze tam‘ W1; ,tam i jeszcze‘ A, BW.
»	—	» 6	,zwalone‘ W1; ,zwalonych‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 11: ,I wnet nas gęstwa ta nakryła mrokiem‘ A, BW.
»	—	w. 12	,przez niebo zaciągnął‘ W1; ,kto ściągnął przez niebo‘ A, BW.
»	—	» 14	,Gdy‘ W1; ,Aż‘ BW; (Aż) ,Gdy‘ A.
»	172	» 1	,A (na to) huk się porwał (gdzieś) i rozgrzmiał daleki‘ A.
»	—	» 3	— 11 w A, BW brak.
»	—	» 8	,przelata‘ W1; ,przelała‘ W2—3.
»	—	zam.	w. 16: ,Od których (i niechaj) w niebo tętne (setne) (z snów), echo (to) lata A, BW.
»	—	w. 21	(lud w tej) ,naród‘ A.
»	—	» 30	,tam stały‘ W1; ,stały tam‘ A, BW.
»	173	» 4	,piął się‘ W1; ,darł się‘ A, BW.
»	—	» 6	,wierzchoły‘ W1; ,wierzchołki‘ A, BW.
»	—	» 13	,strzelistej w kiść‘ W1; ,a strzelistej‘ A, BW.
»	—	» 14	,brzeczą‘ W1; ,dzwonią‘ A, BW.
»	174	» 4	,wszelkiej‘ W1; ,żadnej‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5: ,Każde swym hukiem woła, swoim szumem‘ A, BW.
»	—	w. 9	,jak po masztach‘ W1; ,plątańce i‘ A, BW.
»	—	» 17	,w te padnie‘ W1; ,padnie w te‘ A, BW.
»	—	» 19	,bory’ A, W1; ,kory‘ BW.
»	—	» 25	,wrzask‘ W1; ,krzyk‘ A, BW.
»	—	» 26	,Ptak leci‘ W1; ,Leci ptak‘ A, BW.
»	—	» 27	,Bo‘ A, W1; ,Co‘ BW.
»	175	» 1	,we skarbcu‘ W1; ,koronne‘ A, BW.
»	—	» 4	,by‘ W1; ,jak‘ A, BW.
»	—	» 7	,Gdy ci się tęczą‘ W1; ,Kiedy ci w tęczach‘ A, BW.
»	—	» 12	,król, a z nim‘ W1; (król i zaś) ,ze snu i‘ A, BW.
»	—	» 18	,Patrzają‘ W1; ,Patrzą w te‘ A.
»	—	» 23	(zielone) ,podlaskie‘ A.

[469]

Str.	175	w. 26	(łan) ,świat‘ A.
»	176	» 1	,u nas‘ W1; ,u was‘ A, BW.
»	—	» 1	(Skąd pełną ręką dla głodnych chleb bierze) A.
»	—	» 2	,zaś... jeno‘ W1; ,A... tylko‘ A, BW.
»	—	» 3	— 18 w A, BW, brak.
»	—	» 20	,borów‘ W1; ,boru‘ A, BW.
»	—	» 21	,rąbalim w te pędy‘ W1; ,rąbali my wszędy‘ A.
»	—	» 28	,sprawni‘ W1; ,prędcy‘ A, BW.
»	177	zam.	w. 2: ,Chaty stawiali dla nas i zapłocie‘ A, BW.
»	—	w. 8	,w nich‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	—	» 11	,razem‘ W1; ,wszystko‘ A, BW.
»	—	» 26	,ostrokół‘ W1; ,częstokół‘ A, BW.
»	—	» 28	,kowalem już‘ W1; ,kowalskiego‘ A, BW.
»	—	» 31	(więc) ,ten‘ A.
»	178	w. 1	,tam było‘ W1; ,było tam‘ A, BW.
»	—	» 2	,Każde piosenką‘ W1; ,I każde piosnką‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 4: (Zieloną, z pnia ją) ,Jemioły, zieleń‘ A.
»	—	w. 5	,Sieroctwo moje‘ W1; ,Tak me sieroctwo‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 6: (Chłopięcej duszy) ,Ptaszęcia tego, co piórka (jej) mu rosną‘ A, BW.
»	—	w. 17	,chłop‘ W1; ,lud‘ A, BW.
»	—	» 18	,Junacko głowę‘ W1; ,Głowę junacko‘ A, BW.
»	—	» 25	,karki‘ W1; ,barki‘ A, BW.
»	179	» 4	,Z gniazd ptactwo‘ W1; ,Ptactwo z gniazd‘ A, BW.
»	—	» 9	,gęsta‘ W1; ,gęstych‘ A, BW.
»	—	» 12	,podniósł rozwarte‘ W1; ,rozwarł spotniałe‘ A, BW.
»	—	» 19	,Błyskają, rażą‘ W1; ,Rażą, błyskają‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 22: ,Co tam za bębny stała i komendę‘ A, BW.
»	—	» 23	,tam‘ W1; ,w bór‘ A, BW.
»	—	» 24	,grzmiała tam‘ W1; ,tam grzmiała‘ A, BW.
»	—	» 26	,sobie naród‘ W1; ,każdy sobie‘ A, BW.
»	—	» 28	,jutrznię‘ W1; ,światło‘ A, BW.
»	180	» 3	,gdy się w niej uciszy‘ W1; ,kiedy siądę w ciszy‘ A, BW.
»	—	» 10	,wisło ściśnionemi‘ W1; ,wisło ściśniętemi‘ A, BW, (wisiało bratniemi) A.
»	—	» 11	,kwiecia i liścia‘ W1; ,liścia i kwiecia‘ A, BW.
»	—	» 13	,zwartą rotę‘ W1; ,zwarty szereg‘ A, BW.
»	—	» 15	— 30 w A, BW brak.
»	181	» 3	,Albo‘ W1; ,Insze‘ A, BW.
»	—	» 5	,Wokoło duszne‘ W1; ,A wokół duszne‘ A, BW.
»	—	» 8	,parem‘ W1; ,parą‘ A, BW.
»	—	» 20	,rwie się, co wybucha‘ W1; ,kwiecia wybucha ci‘ A, BW.
»	—	» 21	,od księdza wiem brata‘ W1; ,mam w Krakowie brata‘ A, BW.

[470]

Str.	181	w. 22	,Cudnym jakowymś‘ W1; ,Księdza, co czytał‘ A, BW.
»	—	» 23	,Na szczerej drodze‘ W1; ,Podobnym w drodze‘ A, BW.
»	—	» 27	(tłucze) ,czai‘ A.
»	182	» 1	,otwarła‘ W1; ,rozwarła‘ A, BW.
»	—	» 4	,szmery — na łbie‘ W1; ,dreszczem idą‘ A, BW.
»	—	w. 5	— 12 w A przemazane, w BW brak.
»	—	» 7	,mocuje się‘ W1; ,i walczy‘ A.
»	—	» 8	,wyrywa‘ W1; ,mocuje‘ A.
»	—	» 9	,Z‘ W1; ,W‘ A.
»	—	» 10	,tu‘ W1; ,ta‘ A.
»	—	» 11	,Twego dzieciństwa‘ W1; ,Dzieciństwa twego‘ A.
»	—	» 15	,mu z czół wielkie‘ W1; ,z czół wielkie mu‘ A, BW.
»	—	» 19	,Na górce‘ W1; ,Na błyścach‘ A, BW.
»	—	» 21	,tera‘ W1; ,teraz‘ A, BW.
»	—	» 24	,tyla‘ W1; ,tyle‘ A, BW.
»	183	» 1	,dobrego‘ W1; ,wolnego‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 2: ,Teraz w bór taki wegnali, w pustynię‘ A, BW.
»	—	w. 3	,srogiego‘ W1; ,tęgiego‘ A, BW.
»	—	» 7	,Świercz‘ W1; ,Świerszcz‘ A, BW.
»	—	» 10	,tyla‘ W1; ,tyle‘ A, BW.
»	—	» 18	,rozwiei‘ W1; ,zawiei‘ A, BW.
»	—	» 26	,zwiewają‘ A, W1; ,zwieszają‘ BW.
»	—	» 28	,jakieś osobne‘ W1; ,same tu widzę‘ A, BW.
»	—	» 29	,Gdzież‘ W1; ,Gdzie‘ A, BW.
»	184	» 1	,sobole‘ A, W1; ,sokole‘ BW.
»	—	» 16	,polską‘ W1; ,naszą‘ A, BW.
»	—	» 19	,kiwał głową‘ W1; ,stuknął kijem‘ A, BW.
»	—	» 20	,Wiatr cię‘ W1; ,Cię wiatr‘ A, BW.
»	—	» 22	,wspominając‘ W1; ,wspominają‘ A, BW.
»	—	» 24	,miła, chociaż‘ W1; ,tak miła, choć‘ A, BW.
»	—	» 25	,w sercu tam‘ W1; ,i w sercu‘ A, BW.
»	185	» 1	,Rzuconą‘ W1; ,Ojcowską‘ A, BW.
»	—	» 2	,własnej‘ W1; ,starej‘ A, BW.
»	—	» 7	(jakby) ,wielka‘ A.
»	—	zam.	w. 8: ,Ten westchnie, wąsa tamten w dół zatarga‘ A, BW.
»	—	w. 9	,same‘ W1; ,serca‘ A, BW.
»	—	» 10	,Serca... Z serc samych‘ W1; ,Same, jakaś z nich‘ A, BW.
»	—	» 11	,Tak‘ W1; ,Więc‘ A, BW.
»	—	» 15	(serca) ,ducha‘ A.
»	—	» 20	,Aż krzyknie Roch‘ W1; ,Więc Roch krzyknie‘ A, BW.
»	—	» 24	,z (brzasku) ranka‘ A.
»	—	» 25	,A... srogiemu‘ W1; ,I... drugiemu‘ A, BW.
»	—	» 28	,a‘ W1; ,i‘ A, BW.

[471]

Str.	186	zam.	w. 2: ,Jodły, które tam się pinia zową‘ A, BW.
»	—	w. 6	,w nie tłucz‘ W1; ,bij w nie‘ A, BW.
»	—	» 24	,Ani go‘ W1; ,Co go ni‘ A, BW.
»	187	» 13	,pod wieczór‘ W1; ,na obiad‘ A, BW.
»	—	» 15	,A jakoż‘ W1; ,Gdzie, jak‘ (10 zgł.!) A, BW.
»	—	» 16	,I tylko powierzch‘ W1; ,Po wierzchu tylko‘ A, BW.
»	—	» 17	,te‘ W1; ,ci‘ A, BW.
»	—	» 18	,Ogromny czarny‘ W1; ,Wielki czarniawy‘ A, BW.
»	—	» 19	,ci‘ W1; ,te‘ A, BW.
»	—	» 24	,zębów‘ A, W1; ,ręków‘ BW.
»	—	» 26	,chcieć pola‘ W1; ,pól żądać‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 29: ,Kto pnie wyruszy, korzeńmi co swemi‘ A, BW.
»	—	w. 30	,Korzeńmi siedzą‘ W1; ,Siedzą, jak słychać‘ A, BW.
»	—	po w.	30:
		,... Czyś ty nas widział tam, o Chryste Panie, Sraconych w onej okrutnej gęstwinie, Gdzie żaden ludzki głos ani wołanie Ćmy nie przebije i stłoczony ginie? Czyś ty nas słyszał wieczorem i ranie Obwołujących Ciebie przez pustynie, Które za nami zamknęły się ścianą, Z mroków niezbytych na głucho kowaną? Czyś ty nas widział w tej pracy, o Chryste, Potem oblane, zemdlone tułacze? Czyś słyszał głosy mazurskie strzeliste, Jak Bandys stęka i Bugaj jak płacze? Czyś słyszał, jak Roch pioruny siarczyste Wzywa, Sekura jak głową kołacze W pień i jak wiotkiem skrzydłem nietoperza Zwątpiałość w serca struchlałe uderza?...‘ A, BW.
»	188	zam.	w. 7: ,O ty dorobku pierwszy Adamowy‘ A, BW.
»	—	»	» 9: ,I nie dlatego, żem osłabł tam z głodu‘ A, BW.
»	—	»	» 11: ,Lecz żeś odcięty bardzo już od rodu‘ A, BW.
»	—	w. 12	,Kogo... co‘ W1; ,Gdy cię... coś‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 15: ,Gdzie chleb cię niecha, a samego puści‘ A, BW.
»	—	w. 16	,mu... w śmiertelnej‘ W1; ,ci... już w takiej‘ A, BW.
»	—	» 28	,I ziarnu tak się‘ W1; ,I skibę ziarnu‘ A, BW.
»	—	» 30	,ani dba ni się‘ W1; ,nie dba ani się‘ A.
»	189	» 1	,znów wszystko w tych‘ W1; ,wszystko w tych tu‘ A, BW.
»	—	» 4	,palącej‘ W1; ,palące‘ A, BW.
»	—	» 7	,Ni‘ W1; ,I‘ A, BW.

[472]

Str.	189	w. 10	,w polu‘ W1; ,chłopski‘ A, BW.
»	—	» 11	,w oku‘ W1; ,w wąsach‘ A, BW.
»	—	» 16	,zapraszać‘ W1; ,niewolić‘ A, BW.
»	—	» 18	,Taka się rana‘ W1; ,Rana się taka‘ A, BW.
»	—	» 23	,podźwignie raz brzemię‘ W1; ,pociągnie raz ciężar‘ A, BW.
»	—	» 24	,już idzie‘ W1; ,idzie już‘ A, BW.
»	—	» 26	,w tej‘ W1; ,na‘ A, BW.
»	—	» 28	,nurkiem‘ A, BW; ,mrokiem‘ W1.
»	—	» 29	,bujne‘ W1; ,prędkie‘ A, BW.
»	190	» 1	,Drugi raz‘ W1; ,To jak w tę‘ A, BW.
»	—	» 2	,i‘ W1; ,tak‘ A, BW.
»	—	» 5	,mglisty... głuchem‘ W1; ,chmurny... smętnem‘ BW; (smętnem) głuchem‘ A.
»	—	zam.	w. 8: ,Wiesz... ze śmiertelnym... zeszedł nieprzytomnie‘ A, BW.
»	—	» 9	,Gdybym, wiesz‘ W1; ,Ze świata‘ A, BW; ,(schodził) umarł A.
»	—	» 12	,Panie Balcerze‘ W1; ,Dajcie tam kiedy‘ A, BW.
»	—	» 15	(Złe tutaj siedzi w tym boru w tym lesie) A
			(Kusi) ,Jaka tu żałość okrutna w tym lesie‘ A.
»	—	» 17	,poniesie‘ W1; ,zaniesie‘ A, BW.
»	—	» 18	(Moja) mi tu‘ A.
»	—	» 23	,Ledwo‘ W1; ,Ledwie‘ A, BW.
»	—	» 26	,dzwoniące‘ W1; ,huczące‘ A, BW.
»	—	po w.	26:
			(Ptak niemo leci i w błękit się nurzy... Tak zaraz tkło mnie, że źle się coś wróży) A.
»	—	w. 27	,niebem w srogich ogniach‘ W1; ,wielkie i ogniste‘ A, BW.
»	—	» 30	,gdy‘ W1; ,co‘ A, BW.
»	191	» 2	,nałożył‘ W1; ,nakładał‘ A, BW.
»	—	» 3	,w bagnach‘ W1; (w trzcinach) ,w bagnie‘ A, BW.
»	—	» 8	,swoje‘ W1; ,sobie‘ A, BW.
»	—	» 10	,bierze‘ W1; ,weźmie‘ A, BW.
»	—	» 14	,rzuci‘ W1; ,rzuca‘ A, BW.
»	—	» 16	,Wszędy‘ A, W1, BW; ,Wszędzie‘ W2—3.
»	—	» 22	,obezwie‘ W1; ,odezwie‘ A, BW.
»	—	» 23	,Pińczuk szuwary wysiekł‘ W1; ,Już dokół szuwar zsiekł‘ A, BW.
»	—	» 25	,ciszkiem sobie‘ W1; ,sobie ciszkiem‘ A, BW.
»	—	» 26	,na belce, drąc‘ W1; ,i łapcie plótł‘ A, BW.
»	192	zam.	w. 1: ,Juz jazy, płoty zastawiał na rybę‘ A, BW.
»	—	w. 3	,Ta czegóż‘ W1; ,Toż nie sam‘ A, BW.
»	—	» 6	,Lahiszyńce‘ Wyd.; ,Łochiszyńce‘ A, W1, BW, W2—3.

[473]

Str.	192	w. 12	,zewlekał‘ W1; ,przewlekał‘ A, BW.
»	—	» 13	,babi się‘ A, W1, BW; ,się babi‘ W2—3.
»	—	» 15	,mietliskiem‘ W1; ,choć miotłą‘ A, BW.
»	—	» 16	,w budzie‘ W1; ,chaty‘ A, BW.
»	—	» 18	,spaczył i skręcił‘ W1; ,skręcił i spaczył‘ A, BW.
»	—	» 19	,A ów liść po nim‘ W1; ,A liść w nim jakieś‘ A, BW.
»	—	» 20	,skroś pluskał tam, jak przez‘ W1; ,wskróś pluszcze przez ono‘ A, BW.
»	193	» 1	Strofa ,Nie śmiał wymówić...‘ następuje po strofie: ,Więc coraz częściej...‘ w A, BW.
»	—	» 8	,lud‘ W1; ,go‘ A, BW.
»	—	» 12	,różnych‘ W1; ,raźnych‘ A, BW.
»	—	» 13	,ledwo‘ W1; ,ledwie‘ A, BW.
»	—	» 14	,Żurawa‘ W1; ,Zatrata‘ A, BW.
»	—	» 20	,Ona‘ W2—3; ,Tak ona‘ A, W1, BW.
»	194	» 4	,z piskiem‘ W1; ,jękiem‘ A, BW.
»	—	» 8	,przyszłość‘ W1; ,jutro‘ A, BW.
»	—	» 12	,Z słów moich‘ W1; ,Ze słów mych‘ A, BW.
»	—	» 15	,je ma‘ W1; ,ma je‘ A, BW.
»	—	» 17	,przygrywam‘ W1; ,przygrawam‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 20: ,Niż od twardego moja jest rzemiosła‘ A, BW.
»	—	w. 29	,Ociec... abo‘ W1; ,Ojciec... albo‘ A, BW.
»	195	» 1	,chatnie‘ W1; ,chat swych‘ A, BW.
»	—	» 7	,Że‘ W1; ,Iż‘ A, BW.
»	—	» 10	,po czołach‘ W1; ,na czołach‘ A, BW.
»	—	» 11	,kędyś‘ W1; ,tutaj‘ A, BW.
»	—	» 12	(chłop) ,lud‘ A.
»	—	» 18	,bór‘ W1; ,świat‘ A, BW.
»	—	» 23	,zmieni i rozpali‘ W1; ,z nagłości zapali‘ A, BW.
»	—	» 26	,podzwania‘ W1; ,dzwoniła‘ A, BW.
»	—	» 28	,oną wieś‘ W1; ,tę wieś, gdzie‘ A, BW.
»	196	» 1	,uwiązane‘ A, W1; ,mosiężane‘ BW.
»	—	» 2	,my tu od nich gdzieś‘ W1; ,oni tu może‘ A, BW.
			Pierwotnie w A: (,Jezu! Toć może my od nich o ścianę‘).
»	—	» 4	,runął‘ W1; ,leciał‘ A, BW.
»	—	» 6	,sukmanki‘ W1; ,płótnianki‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 8 ,Bo we śnie się zdawał, choć dzień to był biały‘ A, BW.
»	—	w. 15	,ługa‘ Wyd.; ,juga‘[9] A, W1—3, BW.

[474]

Str.	196	w. 17	,być ma‘ W1; ,będzie‘ A, BW.
»	—	» 20	,tylim‘ W1; ,takim‘ A, BW.
»	197	zam.	w. 5: ,I tak to jęło przyciszać się w sobie‘ A, BW.
»	—	» 8	,trzeba szukać‘ W1; ,szukać trzeba‘ A, BW.
»	—	» 13	,bagnisk‘ W1; ,bagien‘ A, BW.
»	—	» 27	,Stoją‘ A, W1; ,Stają‘ BW.
»	198	» 3	,Nie? — Tak chłopy — Juści‘ W1; ,Tak chłopy: — A jużci‘ A, BW.
»	—	» 4	,głos‘ W1; ,huk‘ A, BW.
»	—	» 7	,krzywdzony‘ W1; ,skrzywdzony‘ A, BW.
»	—	» 9	,wilków‘ W1; ,owiec‘ A, BW.
»	—	» 17	,Aboli naród‘ W1; ,Albo kolonja‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 26: ,Jakby go pióra za wiatrem tu niosły‘ A, BW.
»	—	w. 28	,Majster! — zakrzyknie‘ W1; ,Stanął, tchu chwycił‘ A, BW.
»	—	» 31	,rzeka‘ W1; ,morze‘ A, BW.
»	—	» 33	,bez drogi‘ A, BW; ,bez trwogi‘ W1.
»	—	» —	,do‘ W1; ,przez‘ A, BW.
»	199	» 3	,Chwytam, trzęsę — nic‘ W1; ,Trzęsę, ratuję‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5: ,Wisiał, nieszczęsny, już sztywny, na pasie‘ A, BW.
»	—	w. 7	,toż... zatknięty‘ W1; ,to... utknięty‘ A, BW.
»	—	K 8	(drzazgów) ,wiórów‘ A.
»	—	» 13	,w cień wieczny z pod słońca‘ W1; ,w cień z pod tego słońca‘ A, BW.
»	—	» 16	,Jako więc‘ W1; ,Więc jako‘ A, BW.
»	—	» 18	,Podnieśli... z pod męki‘ W1; ,Odjęli... z tej męki‘ A, BW.
»	—	» 27	— 30 i str. 200 w. 1—20 następują w A po w. ,Na ciebie, którym też nie jest bez winy‘ (str. 133, w. 22).
»	200	» 4	,przekleństwo‘ W1; ,i klątwa‘ A, BW.
»	—	» 14	,krwawi‘ W1; ,Dziwne‘ A, BW.
»	—	» 17	,Słyszane‘ W1; ,to w trawach‘ A, BW.
»	—	» 21	,a‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	» 25	,gdzieś‘ W1; ,gdzie‘ A, BW.
»	—	» 26	,Kupę chróstu, dla poznaki‘ W1; ,polny chróst dają na znaki‘ A, BW.
»	—	» 29	,duchem‘ W1; ,prędko‘ A, BW.
»	201	» 1	,z Obrytego‘ A, W1; ,z Okrytego‘ BW.
»	—	» 9	,I‘ W1; ,Tak‘ BW; ,ta czarna‘ W1; ,czarna ta‘ A, BW.
»	—	» 10	,Na ono wzgórze‘ W[10] a on wzgóreczek‘ A, BW.

[475]

Str.	201	zam.	w. 11—14:
		,Spojrzę, już wpełzła na stóg. Już i stoga Nakryła — chrzęsty słychać, tak rój tłumny Już się przewierca wskróś, już piasek toczy, Zniknęła — jeszcze rusza się... Zakryłem oczy‘. A, BW.
»	—	w. 19	,A w tem zakraka‘ W1; ,Zakraka czasem‘ A, BW.
»	—	» 27	,alboli‘ W1; ,albo też‘ A, BW.
»	—	» 29	,nadstawiam‘ W1; ,nastawiam‘ A, BW.
»	202	zam.	w. 1: ,Więc Zagajnego, co przy mnie szedł, trącę‘ A, BW.
»	—	» 2	,ta‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	—	» 5	,z chmury dwa‘ W1; ,dwa z chmury‘ A, BW.
»	—	» 9	,w bagnie‘ W1; ,w błocie‘ A, BW.
»	—	» 14	,I‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 18: ,Prę ja się naprzód oną dziką chaszczą‘ A, BW.
»	—	w. 22	,A‘ W1; ,I‘ A, BW.
»	—	» 23	,za ogon, za uszy‘ W1; ,za uszy, za ogon‘ A, BW.
»	—	» 26	,legł‘ W1; ,był‘ A, BW.
»	203	» 1	,jakoby‘ W1; ,jak wielkie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 3: ,Kosztowne futro! Widziałem — rok blisko‘ A, BW.
»	—	w. 4	,Patrzą, macają‘ W1; ,Takie w Warszawie‘ A, BW.
»	—	» 5	,ściągnął‘ W1; ,ściągał‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 13—14:
		,Nad wszystkich w mowie prym trzyma Zagajny, Majster na (lisy) zwieza i kat nadzwyczajny‘. A, BW.
»	—	w. 15	,Wnet‘ W1; ,Więc‘ A, BW.
»	—	» 16	,z tą mroźną‘ W1; ,z tropem i‘ A, BW.
»	—	» 19	,psów‘ W1; ,już‘ A, BW.
»	—	» 20	,jelon‘ A, W1, BW; ,jeleń‘ W2—3.
»	—	» 21	,gdzieś‘ W1; ,już‘ A, BW.
»	—	» 24	,Cichuchno‘ A, W1, BW; ,Cichutko‘ W2—3.
»	—	» 26	(butem nie nadepce) ,trzeszczącej nie zdepce‘ A, BW.
»	—	» 28	,w śniegu krew chłepce‘ W1; ,co krew z śniegu schłepce‘ A, BW.
»	204	» 1	,Utroczy zwierza‘ W1; ,Zwierza utroczy‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 3: (Śmieją się) ,Słuchają chłopy (klaszczą), śmieją się‘ (Znaczno) (Widać) (z twarzy) ,z ich twarzy‘ A, BW.
»	—	w. 4	,Iż im ta‘ W1; (Że im ta) ,Widać, że‘ A, BW.
»	—	» 16	,ciepłe‘ W1; ,letnie‘ A, BW.
»	—	» 17	,To z leda (koziej nogi człek) kija człek w szuwar wygarnie‘ A.

[476]

Str.	204	w. 19	,rozhukną‘ W1; ,rozdzielą‘ A, BW.
»	—	» 25	,Nuż strzebę chwalić‘ W1; ,Nuż chwalić strzelbę, A, BW.
»	—	» 29	,Com‘ A, W1; ,Co‘ A, BW.
»	205	» 5	,podniósł‘ W1; ,zaniósł‘ A, BW.
»	—	» 12	,wierzchołkach świsnął w tysiąc‘ W1; ,wierzchołach w tysiąc świsnął‘ A, BW.
»	206	» 2	(puszczą) ,borem‘ A.
»	—	» 13	,a serca nam‘ W1; ,ciężka jakaś‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 14: ,Obeszła serce nam, jak wielkie morze‘ A, BW.
»	—	w. 20	,dmie, bo‘ W1; ,setny‘ A, BW.
»	—	» 21	,Żuk: — A‘ W1; ,Łuka‘ A, BW.
»	—	» 22	,zaszepta‘ W1; ,zaszepce‘ A, BW.
»	—	» 23	,tam‘ W1; ,to‘ A, BW.
»	207	» 2	,turbował się lada‘ W1; ,się lada turbował‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 6—7:
		,Nie chwycę! Biegnę, zimnym spływam potem, Utykam, staję nagle skamieniały‘ A, BW.
»	—	w. 8	,Świsło‘ A, W1; ,Światło‘ BW.
»	—	» 9	,jako‘ A, W1; ,jakby‘ BW.
»	—	» 11	,bez głosu‘ W1; ,bez krzyku‘ A, BW.
»	—	» 15	,rękoma‘ W1; ,rękami‘ A, BW.
»	—	» 21	,Modre, jak węże... Piórkami‘ W1; ,Sine... A jeszcze piórami‘ A, BW.
»	—	» 22	,tam‘ W1; ,w niej‘ A, BW.
»	—	» 27	,W tej puszczy‘ W1; ,Tu w borach‘ A, BW.
»	—	» 31	,mości‘ W1; ,znaczy‘ A, BW.
»	—	» 32	,żałości‘ W1; ,rozpaczy‘ A, BW.
»	208	» 4	,zgryzą‘ W1, A, BW; ,gryzą‘ W2—3.
»	—	po w.	8:
			,Zaczem, iż mi to mrowie w oczach stało Okropne, na grób Przytuły pełznące, Rzekę: — Ogniowi oddamy to ciało, Które jest czyste i kwieciem woniące! W kupie się głuche mruczenie ozwało; Lecz na mnie duchy buchnęły gorące, Chwyciłem chłopię, i jak wiązkę miry Na stos cisnąłem... Dym poszedł i skwiry‘. A, BW.
»	—	zam.	w. 9: ,Tymczasem mowy o posłach nie było‘ A, BW.
»	—	w. 10	,pędził w swym‘ W1; ,w swym pędził‘ A, BW.
»	—	» 18	,sobie‘ W1; ,nieraz‘ A, BW.
»	—	» 19	,przygwałca, dociska‘ W1; ,przymusza, uciska‘ BW; ,przymusza dociska‘ A.
»	—	» 22	,Ha! Bądźże twa‘ W1; ,Tak, bądź Twoja, BW. (Tak) ,Ha! Bądź Twoja‘ A.

[477]

Str.	209	w. 4	,popy‘ W1; ,czerńce‘ A, BW.
»	—	» 11	,Wszystkiemu‘ W1; ,Już bracia‘ BW; (Wszystkiemu) ,Już bracia‘ A.
»	—	» 16	,niemasz‘ W1; niema‘ A, BW.
»	—	» 25	,A‘ W1; ,Aż‘ A, BW.
»	—	» 27	,ustawa‘ W1; ,ustaje‘ BW; ,usta(wa)je‘ A.
»	—	» 28	,dawa‘ W1; ,daje‘ BW; ,da(wa)je‘ A.
»	210	» 2	,pod drzewiną‘ W1; ,to pod figą‘ A, BW.
»	—	» 3	,jednem smaczno zdrzemnął‘ W1; ,smaczno zdrzemnął jednem‘ A.
»	—	zam.	w. 5—6:
		,Ale tak myślę, że bliżył się krokiem Prędkim ten doli sądzonej nam przedział‘ A, BW.
»	—	w. 10	,W bory‘ W1; ,Pod bór‘ A, BW.
»	—	» 12	,Piwa‘ W1; ,Wódki‘ A, BW.
»	—	» 20	,jadą pisać‘ W1; ,pisać jadą‘ A, BW.
»	—	» 22	,bór wre‘ W1; ,wre bór‘ A, BW.
»	—	» 26	,tutże‘ W1; ,tu już‘ A, BW.
»	—	» 27	,Urząd! Tak dalej‘ W1; ,Dalej spisować‘ A, BW.
»	—	» 28	,Folwarkiem zwali‘ W1; ,Tak już ochrzcili‘ A, BW.
»	—	» 29	,spisować‘ W1; ,drożnego‘ A, BW.
»	—	» 30	,Na chłopa, a dzień na‘ W1; ,A zaś z faszyną dzień, A, BW.
»	211	zam.	w. 1: ,Stoi gromada i słucha, jak niema‘ A, BW.
»	—	w. 5	,żywy ogień‘ W1; ,żywym ogniem‘ A, BW.
»	—	» 7	,Zasiekli‘ W1; ,Ścisnęli‘ A, BW.
»	—	» 15	,w rzecz wpadnie‘ W1; ,zakrzyknie‘ A, BW.
»	—	» 17	,szli?‘ W1; ,To‘ A‘ BW.
»	—	» 24	,zbójców‘ W1; ,łotrów‘ A, BW.
»	—	» 25	,jakaś‘ W1; ,jaka‘ A, BW.
»	—	» 27	,Balcer niech gada‘ A, W1; ,Balcer gada‘ (10 zgł.!) BW.
»	212	» 2	,poczuje‘ W1; ,poczuli‘ A, BW.
»	—	» 3	,krzyknie‘ W1; ,krzykną‘ BW; ,krzykn(ą)ie‘ A.
»	—	» 4	,Ja‘ W1; ,My‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 5—6:
			,Nie boim!... My tu... A coraz pomyka Za worki, trzęsąc się, jak ta osika‘ A, BW.
»	—	w. 7	,Tak (wyjdę naprzód) stąpię krokiem‘ A.
»	—	» 10	,Nie chamy‘ W1; ,jest, a nie‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 15: ,Dobra! — nie będziem! — Hukną chłopy chórem‘ A, BW.
»	—	w. 16	,Chłopy i‘ W1; ,Tupnęli‘ A, BW.
»	—	» 20	,za mną‘ A, W1; ,ze mną‘ BW.

[478]

Str.	212	w. 23	,żarem‘ W1; ,jak zar‘ A, BW.
»	—	» 25	,Przelecieliśmy‘ W1; ,Przelecielimy‘ A, BW.
»	213	» 2	,tfu! jako tę ścierkę‘ W1; ,zgrzytnę — tfu! jak ścierkę‘ A, BW.
»	—	» 6	,tutaj‘ W1; ,jeszcze‘ A, BW.
»	—	» 15	,dech‘ W1; ,głos‘ A, BW.
»	—	» 20	,drugiej‘ W1; ,dwojej‘ A, BW.
»	—	» 22	,Więc‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 25	,Chcieliśmy‘ W1; ,Chcielimy‘ A, BW.
»	—	» 26	,być... Kipiały z czoła‘ W1; ,Kipiały nam z czoła‘ BW. być... Kipiały (nam) z czoła‘ A.
»	214	» 3	,już tu po nas najdzie‘ W1; ,po nas już najdzie tu‘ A, BW.
»	—	» 4	,mogilne te jamy‘ W1; ,i mosty i tamy‘ BW; (mogilne te jamy) ,i mosty i tamy‘ A.
»	—	» 10	(uderzą) ,zaniosą‘ A.
»	—	» 12	,Stój! Przez Boga‘ W1; ,Przez Chrystusa‘ A, BW.
»	—	» 13	,bezpieczni odjadą‘ A, W1, BW; ,bezpiecznie‘ W2—3.
»	—	» 17	,Jako‘ A, W1, BW; ,Jakto‘ W2—3.
»	—	» 24	,na złamanie‘ W1; ,na skręcenie‘ A, BW.
»	—	» 32	(się czarna) ,swe ziarna‘ A.
»	215	» 7	,piachem‘ W1; ,piaskiem‘ A, BW.
»	—	» 9	,co‘ W1; ,się‘ A, BW.
»	—	» 10	,siedli‘ W1; ,zeszli‘ A, BW.
»	—	» 12	,To‘ A, W1, BW; ,Tu‘ W2—3.
»	—	» 16	,oczy podniosą‘ W1; ,w niebo podniosą‘ A, BW.
»	216	» 2	(na) ,u‘ A.
»	—	» 5	,aż przyszły te‘ W1; ,przyszły do niej‘ A, BW.
»	—	» 6	,prochów‘ A, W1; ,prochu‘ BW.
»	—	pod	w. 14 dopisek własnoręczny: ,Marya Konopnicka. Nicea 1896 r.‘
»	219	w. 8	,noszą‘ W1; ,niosą‘ A, BW.
»	—	» 11	,niedeptany‘ A, W1, BW; ,niezdeptany‘ W2—3.
»	220	zam.	w. 2: ,Naprzód, z zawziątkiem na twarzy, Roch Zatrata‘ A, BW.
»	—	» 3	,Tuż Kuba‘ W1; ,Za nim Świercz‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 11: ,Drżąca od troski, czy Bóg je uchowa‘ BW. (A, jak W1).
»	—	w. 15	,Tuż... Struga‘ W1; ,I... Ługa‘ A, BW.
»	—	» 19	,one‘ A, W1; ,owe‘ A, BW.
»	—	» 20	,ostał‘ W1; ,wraca‘ A, BW.
»	—	» 25	— 32 i str. 221, w. 1—24 następują w BW. po w. ,Przybądźcie, nieście nas w ojczystą stronę‘ (str. 264, w. 24).
»	—	» 25	,O, ktoby mi dał‘ A, W1; ,Ktoby mi dał to‘ BW.
»	—	» 27	,Wychudłe‘ W1; ,Zczerniałe‘ A, BW.

[479]

Str.	220	w. 30	(Rękę w te ślady krwawych sianożęci) A.
»	—	» —	,w te ślady, w te krwawe‘ W1; ,na onych krwawników‘ BW.
»	—	» 31	,Iżby‘ A, W1; ,Żeby‘ BW.
»	—	» 32	(Nim bystre pióro uchwycę do ręki) A.
»	—	» —	,nie zmyję już‘ W1; ,już nie zmyję‘ A, BW.
»	221	zam.	w. 1: ,Zaś wymaluję lud ten i wypiszę‘ A, BW.
»	—	w. 2	,tułackie te‘ A, W1; ,tułaczów tych‘ A, BW.
»	—	» 8	,śniadem licem‘ A, W1; ,śniadą twarzą‘ BW.
»	—	» 10	,tych nabrawszy‘ W1; ,miawszy pełną‘ A, BW.
»	—	» 13	,bijąc w mar tych‘ A, W1; ,biję w cieniów‘ BW.
»	—	zam.	w. 14: ,Grzmiący w szerokich lotów zawierusze‘ A, BW.
»	—	w. 16	,falom‘ A, W1; ,fali‘ BW.
»	—	» 19	,Ty nasz zbawca — Ty‘ W1, BW; ,na mnie: Tyś nam jest‘ A.
»	—	» 23	,Bowiem przypomną, że nie‘ W1; ,Bo wiedzą, że się zaś nie‘ BW; ,Bo przypomniały, iż nie‘ A.
Od w. 25 do str. 222 w. 16 w A brak.
Str.	221	w. 25	,Rzucili my się skróś‘ W1; ,Rzuciliśmy się wskróś‘ BW.
»	222	» 11	,naród‘ W1; ,Bandys‘ BW.
»	—	» 13	,łatwie‘ W1; ,łatwo‘ BW.
»	—	» 16	,Też bardzo pilno‘ W1; ,Tuż za Bandysem‘ BW.
»	—	» 19	,żywi prą się‘ W1; ,walczą żywi‘ A, BW.
»	—	» 21	,Lecz my, jak raz się‘ W1; ,Jak raz my w oną‘ A, BW.
»	—	» 24	,ten pień ci wróg‘ W1; ,i ten wróg ci‘ A, BW.
»	—	» 25	— 32 w A, BW brak.
»	223	» 1	,Golaźnia‘ W1; ,Góreczka‘ A, BW.
»	—	» 5	,ona‘ W1; ,ci ta‘ A, BW.
»	—	» 9	,ja‘ W1; ,o‘ A, BW.
»	—	» 13	,a baby‘ BW; ,Baby‘ A, W1; ,baby zaś‘ W2—3.
»	—	» 16	,szczęk‘ W1; ,jak pies‘ A, BW.
»	—	» 18	,oną‘ A, W1; ,z jakąś‘ BW.
»	—	» 21	,Mróz poszedł po mnie‘ W1; ,Struchlałem w sobie‘ A.
»	—	w. 23	,to w niebie spać nijak‘ A, W1; ,i w niebie, że usnąć‘ BW.
»	—	» 25	,Polska Kolonija‘ W1; ,Jezus i Maryja‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 26—30:

,Prostym kozikiem wyrżnięte litery,
A zaś poniżej: «Polska kolonija,
Rok osiemsetny dziewięćdziesiąt cztery».
Krzyż przez ramiona różaniec obwija,
A pod różańcem nacięcia siekiery:‘ A.

[480]

,Grubo wyrżnięty w nierówne litery.
A zaś poniżej: — ,Polska kolonija,
Rok osiemsetny dziewięćdziesiąt cztery».
Spodem więc suchych liści krzyż owija,
A pod nią, rzędem nacięcia siekiery:» BW.

Str.	223	w. 32	,Padłe tu liczył‘ W1; ,Pomarłe znaczył‘ BW. ,Padłe karbował‘ A.
»	224	» 1	,a po nich się czerwie‘ W1; ,Po mogiłkach czerwie‘ A. BW.
»	—	zam.	w. 2: ,Mrowi się z suchym szelestem skróś piasku‘ A, BW.
»	—	w. 4	,W potężnych‘ W1; ,W ogromnych‘ A, BW.
»	—	» 9	,siermięgi‘ W1; ,płótnianki‘ A, BW.
»	—	» 12	,wygrzebany‘ A, W1; ,wygrzebane‘ BW.
»	—	» 16	,a‘ A, W1; ,i‘ BW.
»	—	» 17	(Poklęknął naród) ,Poklękły baby‘ A.
»	—	» 18	,wzdychają... A już się krew‘ A, W1; ,wzdychając. A krew się już‘ BW.
»	—	» 19	,Tak krzyknę ja‘ W1; ,więc zakrzyknę‘ BW; ,tak, że krzyknę‘ A.
»	—	» 20	,Ciszej tam!...‘ W1; ,Gdzie? Co? Jak?...‘ A, BW.
»	—	» 22	,Wyżer‘ Wyd.; ,Wyżar‘[11] A, W1—3, BW.
»	—	» 24	,A... żadnego‘ W1; ,I... wiecznego‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 25: ,Buchnął płacz ciężki: — Ot scheda! Ot dola!, BW. ,Ha dola, bo dola‘ A.
»	—	zam.	w. 29—30:
		,Chryste! Niechże już... Niech już twoja wola! Niechże my świecim borom tym w jasności‘ A) ,Chryste! niechże już będzie twoja wola, Niech my już świecim borom tym w jasności‘ BW.
»	—	w. 31	,Tych białych‘ W1; ,Zbielałych‘ BW, (Zbielałych. ,Tych białych‘ A.
»	—	» 32	,Zaryte w ziemi‘ W1; ,W ziemię zaryte‘ A, BW.
»	225	» 1	,iść ludzie‘ W1; ,co młodsi‘ A, BW.
»	—	» 4	,Gorzec‘ W1; ,Kopiec‘ A, BW.
»	—	» 9	,A... wszystkie serca‘ W1; ,I... serca wszystkie‘ A, BW.

[481]

Str.	225	w. 17	,łunach‘ A, W1; ,linjach‘ BW.
»	—	» 20	,myślał‘ A, W1; ,wiedział‘ BW.
»	—	zam.	w. 28:
			,Wysoko, dusza gdzie choć krzynkę tlała‘ A. ,Wysoko sercem, gdzie dusza ostała‘ BW.
»	226	w. 6	,wielkie głosy biją‘ W1; ,głosy biją ku nam‘ A, BW.
»	—	» 8	,owych‘ W1; ,onych‘ A, BW.
»	—	» 10	,Bananów, pinjów‘ A, W1; ,Pinjów, bananów‘ BW.
»	—	» 13	,dokół pustka‘ W1; ,wkoło cichość‘ A, BW.
»	—	» 14	,widział‘ A, W1; ,słyszał‘ BW.
»	—	» 15	,Zorzowego‘ A, W1; ,wichrowego‘ BW.
»	—	» 16	,wpół złote szaty, wpół‘ W1; ,złociste szaty i‘ A, BW.
»	—	» 17	,a‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	» 18	,W strzelistych... górną antyfonę‘ W1; ,W jakąś strzelistych... antyfonę‘ A, BW.
»	—	» 20	,w ogniach stoją...‘ W1; ,stoją w ogniach‘ A, BW; ,anielskie‘ A, W1; ,Serafów‘ BW.
»	—	» 22	,tej, jak‘ W1; ,jakby‘ A.
»	—	zam.	w. 22: ,W ostatniej chwili, jako skarbca wieko‘ BW.
»	—	w. 23	,A‘ W1; ,I‘ A, BW.
»	227	» 4	,u‘ W1; ,na‘ A, BW.
»	—	» 9	,tchu‘ W1; ,dech‘ A, BW.
»	—	» 14	,Aboś‘ W1, BW; ,Alboś‘ A.
»	—	» 19	,w tę złotą‘ W1; ,w zórz jasną‘ BW; ,w zórz złotą‘ A.
»	228	» 4	,Co ta!... Co ta‘ A, BW; ,Co tam!... Co ta‘ W1—3.
»	—	» 8	,W płótniance‘ W1; ,W siwiźnie‘ A, BW.
»	—	» 10	(drgały) ,grały‘ A.
»	—	» 20	,W cierzniu‘ A, W1; ,Z ciernia‘ BW.
»	—	» 23	,w pas‘ W1, BW; ,w bród‘ A.
»	—	» 25	,Nic tylko‘ W1; ,Gdzie pojrzysz‘ A, BW.
»	—	» 28	,niebieskiemi‘ A, W1; ,błękitnemi‘ BW.
»	229	» 1	— 16 następują w BW, po w. ,Jako mrowisko w brzeżniaku nad drogą‘ (str. 232, w. 36).
»	—	» 3	,A to‘ W1, BW; ,A zaś‘ A.
»	—	» 4	,wegnać‘ A, W1; ,nagnać‘ BW.
»	—	» 6	,ta już tera‘ A, W1; ,tu już teraz‘ BW.
»	—	zam.	w. 7: ,Albo mi to tu zaryczy Kwiatocha?‘ BW.
»	—	w. 8	,Tu‘ A, BW; ,A zaś‘ A.
»	—	» 9	,Nuże... ckniło‘ W1; ,Nuż więc... zniło‘ BW; ,Nuz więc... ckniło‘ A.
»	—	zam.	w. 10: ,Ten o zagonie, a ów o chudobie‘ BW.
»	—	w. 12	,ci‘ W1; ,my‘ A, BW.
»	—	» 13	,bujało, kwieciło‘ A, W1; ,brzęczało, świeciło‘ BW.
»	—	zam.	w. 14: ,Ani nas cieszy, ni dziwi w tej dobie‘ BW; ,...ziębi ... grzeje‘ A.

[482]

Str.	229	zam.	w. 16: ,Za serce szarpie wprost, i boli... boli‘ BW.
»	—	w. 16	,trzyma‘ W1; ,szarpie‘ A,
»	—	zam.	w. 17:
,We dnie się cichość aż dzwoniąca zdawa‘ BW. (Idziem. W dzień cichość) ,A cichość, że się aż dzwoniąca zdawa‘ A.
Str.	229	w. 18	,w blaskach stoi‘ A, W1; ,martwo leży‘ BW.
»	—	» 19	,sterczy‘ W1; ,patrzy‘ A, BW.
»	—	» 25	,Nagle‘ W1; (Czasem) ,Nagle‘ A; ,Czasem‘ BW.
»	—	» 30	,znów‘ W1; ,aż‘ A, BW.
»	230	» 11	,Idziem‘ W1; ,Idziesz‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 19: ,A tuż ci chrząsty dziwne biją w błony‘ A.
			,Tuż dziwne chrząsty biją w jasne błony‘ BW.
»	—	w. 21	,jak bławat‘ W1; ,skróś modre‘ A, BW.
»	—	» 22	,ruta‘ W1; ,szmaragd‘ A, BW.
»	—	» 23	,skarbony‘ W1; ,korony‘ A, BW.
»	—	» 24	,Klucznik przygarściem‘ W1; ,Czarodziej garścią‘ BW.
»	231	zam.	w. 1—2:
			,Jasną, w kolory malowaną tęczą‘ A. ,Nad głowę, w blaski rozsypaną tęczą‘ BW. ,A one żyją, płoną, lecą, brzęczą...‘ A, BW.
»	—	w. 3	,a wtem... onych‘ W1; ,Nagle... owych‘ A, BW.
»	—	» 4	,zachodne‘ W1; ,zachodnie‘ A, BW.
»	—	» 8	,pali się‘ W1; ,błyszczy się‘ A, BW.
»	—	» 14	,Mocniej poczyna‘ W1; ,Jaśniej zaczyna‘ A, BW.
»	—	» 20	,w borach gorzeją‘ W1; ,w borach goreją‘ A; ,w bagnach goreją‘ BW.
»	—	» 27	,Iż są w tym‘ W1; ,Bo są tam‘ A.
»	—	zam.	w. 27: ,A to tak dziwne one czarokwity‘ BW.
»	—	» 28	,Co nocą‘ A, W1; ,Po nocy‘ BW.
»	232	» 4	,wnętrzne‘ W1; ,tajne‘ A, BW.
»	—	» 13	,lecąca na‘ A, W1; ,na ognistej‘ BW.
»	—	» 15	— 22 w A, BW brak.
»	—	» 23	,A co największy dziw‘ W1; ,A co najdziwniej, że‘ A, BW.
»	—	» 25	,z trudna‘ BW; ,trudna‘ A, W1.
»	—	» 26	,po stepie‘ A, W1; ,tu sobie‘ BW.
»	—	» 30	,w brzeźniaku‘ W1; ,sypane‘ A, BW.
»	—	Tu następują w BW strofy:
		1) ,Hej! Hej! — zakrzyknie Lis — A to ci pasze‘... 2) ,Nuże uradzać, że się to iść ckniło‘... (str. 229)
»	223	w. 2	,Aleć‘ A, W1; ,Alić‘ BW.
»	—	» 4	,Noc‘ W1; ,Moc‘ A, BW.

[483]

Str.	233	w. 5	,Właśnie‘ A, W1; ,A już‘ BW.
»	—	» 6	,srebrzącej zieleni‘ W1; ,lekuchnej czerwieni‘ A, BW.
»	—	» 10	,Zamachnął‘ W1; ,Więc machnął‘ A, BW.
»	—	» 11	,Żuk tylko‘ W1; ,Zagajny‘ A, BW.
»	—	» 13	,z rzemienia odtroczył‘ W1; ,z ramienia odtroczył‘ A; ,z ramienia otworzył‘ (s) BW.
»	—	zam.	w. 14: ,Fuzyę... Patrzym, a tu na głębokiem‘ BW.
»	—	w. 15	,się pasie‘ A, W1; ,się pasło‘ BW.
»	—	» 16	,setnie! Aż tu zasię‘ A, W1; ,Aż ci na to hasło‘ BW.
»	—	» 18	,właśnie jako źli psi‘ A, W1; ,kupą, właśnie, jak psy‘ BW.
»	—	» 22	,Ręcami... prać‘ W1; ,Rękami... prać‘ A; ,Rękami... bić‘ BW.
»	—	» 24	,byliby nas zbili‘ W1; ,toby nas rozbili‘ A, BW.
»	—	» 26	,w łeb by w owcze‘ A, W1; ,w to wełniste‘ BW.
»	—	» 28	,chłopy‘ A, W1; ,Chłopi‘ BW.
»	—	» 29	,ta‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	234	» 1	,z mych‘ A, W1; ,tych z‘ BW.
»	—	» 2	,ku swoim‘ W1; ,na swoich‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 3: ,Takem otworzył kułak. A sobaki!‘ BW.
»	—	w. 4.	,Gdzie starszy?‘ A, W1; ,Ten jeden‘ BW.
»	—	» 5	,trzęsie łbem i czyni‘ A, W1; ,głową trzęsie, daje‘ BW.
»	—	» 8	,i‘ A, W1; ,że‘ BW.
»	—	zam.	w. 9 ,I że nam wołu na sznur trzeba chwytać,‘ BW.
»	—	w. 10	,pocznę‘ A, W1; ,zacznę‘ BW.
»	—	» 13	,z strzelby, jak zechcę‘ W1; ,z strzelby, kiedy chcę‘ A; ,strzelbę mam, to z niej‘ BW.
»	—	» 17	,ćwiartkę‘ W1; ,paczkę‘ A, BW.
»	—	» 18	,Z starem fajczyskiem‘ A, W1; ,Z starą stambułką‘ BW.
»	—	» 19	,zara my tam‘ W1; ,zaraz chłopy‘ A, BW.
»	—	» 20	,Podnieśli‘ W1; ,Podniosły‘ A, BW.
»	—	» 23	,Już świta‘ W1; ,Świta. Więc‘ A, BW.
»	—	» 27	,Cóż tam?‘ A, W1; ,Co to?‘ BW.
»	—	» 30	,nagą piersią‘ W1; ,piersią nagą‘ A, BW.
»	235	» 1	,z rechotem junackim‘ W1; ,z wejrzeniem junackim‘ BW; ,z rechotem cudackiem‘ A.
»	—	» 2	,Zaczuli‘ A, W1; ,zoczyli‘ BW.
»	—	zam.	w. 3—4:

,Pędzą, znów stają... Aż ci się rozskoczą
W strony i dwa (półko) pierścieńce zatoczą‘ A.

,Pędzą, znów stają... Nagle się rozskoczą
Wszyscy i we dwa półkola zatoczą‘ BW.

[484]

Str.	235	w. 7	,niby‘ W1; ,jakby‘ A, BW.
»	—	» 10	,Tam to‘ W1; ,w trawach‘ A, BW.
»	—	» 11	,Bagniska‘ W1; ,Bagienka‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 12: ,A byk potężny i zsiadły na czole‘ BW.
»	—	w. 19	,I‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 20	,A już‘ W1; ,Ale‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 23:
		,Klaszczą, hukają. A tu już i naszy‘ A. ,Biją piętami, klaszczą... A tuż naszy‘ BW.
»	—	w. 24	,Przyhukiwają, jak może‘ A, W1; ,Też przyhukują, jak zmoże‘ BW.
»	—	» 25	,Byk stoi. Aż tu‘ W1; ,Byk stał. Tymczasem‘ A, BW.
»	—	» 26	,i wijąc te‘ A, W1; ,cicho wijąc‘ BW.
»	236	» 1	,zajuszon i‘ W1; ,zajuszony‘ A; ,rozjuszony‘ BW.
»	—	» 4	,gardziel mu‘ A, W1; ,mu gardziel‘ BW.
»	—	» 11	,długich, prostych‘ A, W1; ,prostych, długich, BW.
»	—	zam.	w. 13: ,Na kiju, jeden wytknął ją do góry‘ BW.
»	—	w. 14	,Zaś‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 18	,że równej i‘ A, W1; ,jakiej równej‘ BW.
»	—	» 21	,u ognia zczerniały‘ W1; ,ogniem ogorzały‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 29: ,Tak w nas ustała moc wszelka i siła‘ BW.
»	237	w. 2	,przecknął‘ A, W1; ,ocknął‘ BW.
»	—	» 11	,oczyma‘ W1; ,oczami‘ A, BW.
»	—	» 16	,Jeno‘ A, W1; ,Ino‘ A, BW.
»	—	» 22	,popuszczą łzy‘ W1; ,łzy puściły‘ A, BW.
»	—	» 23	,słodką‘ W1; ,rzewną‘ A, BW.
»	—	» 25	,Więc... jakoż‘ W1; ,Nuż... jakże‘ BW; ,Nuż... jakoż‘ A.
»	—	» 26	,Z Radzynia?‘ W1; ,Z Radzyniaś?‘ A; ,Toś ostał?‘ BW.
»	—	» 27	,A kajżeście‘ A, W1; ,A gdzieżeście‘ BW.
»	—	» 28	,że ojcom zmarło się‘ A, W1; ,się wszystkim precz zmarło‘ A, BW.
»	—	» 29	,Czego?‘ W1, BW; ,Czegoj‘ A.
»	—	zam.	w. 29—30:
		,Czego? — Tak słucham, a w piersiach mi cieką Gorące krople z serdecznych czeluści‘ A, BW.
»	238	zam.	w. 1—2:
		,Nie płakanemi straszliwemi łzami, A w sercu skowyt: — Chryste!... Co ty z nami?...‘ A, BW.
»	—	w. 3	,Toć‘ W1, BW; ,To‘ A.
»	—	» 4	,tu między‘ A, W1; ,pomiędzy‘ BW.
»	—	» 6	,po‘ A, W1; ,na‘ BW.

[485]

Str.	238	w. 8	,To... przygarniem‘ A, W1; ,Toć... przytulim‘ BW.
»	—	» 12	,Dorzucą insi‘ W1; ,Niewiasty na to‘ A, BW.
»	—	» 22	,na łbach drzeć te‘ W1; ,płakać a drzeć‘ A; ,płakać a rwać‘ BW.
»	—	» 23	,w udy‘ W1; ,w uda‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 24: ,Gruchnął. — Aż chłopię oczy pełne rosy, BW.
»	—	w. 25	,Oczy podniesie‘ A, W1; ,Wzniesie: — Ja tu już‘ BW.
»	—	» 26	,co dnia zimno trzęsie‘ A, W1; ,zimno trzęsie co dnia‘ BW.
»	239	» 4	,Jeszcze mu co zada‘ W1; ,Tfu! Jeszcze co zada‘ A, BW.
»	—	» 8	,Polska‘ W1; ,chata‘ A, BW.
»	—	» 9	,do niej‘ A, W1; ,ku niej‘ BW.
»	—	» 12	,zemrzeć‘ A, W1; ,zamrzeć‘ BW.
»	—	zam.	w. 13—14:
			,Tum załkał, a i chłopak się rozłzawił, Jakby w nim samo sieroctwo płakało...‘ BW. ,Tu ryknę. A i chłopak się rozłzawił, Bo więc w nim samo sieroctwo płakało‘ A.
»	—	w. 15	,Wtem Roch‘ W1; ,Gdy wtem‘ A, BW.
»	—	» 17	,Toć wielgoluda Krzysztofa‘ A, W1; ,A to Krzysztofa Olbrzyma‘ BW.
»	—	» 18	,Iż... mało‘ W1; ,Co... małą‘ A, BW.
»	—	» 22	,dużym‘ W1; ,wielkim‘ A, BW.
»	—	» 24	,bił‘ W1; ,wył‘ A, BW.
»	—	» 26	,obwiała‘ A, W1; ,obwiła‘ BW.
»	—	» 28	,zorzach wieczornych‘ W1, BW; ,zorzy wieczornej‘ A.
»	240	» 1	,się‘ A, W1; ,te‘ BW.
»	—	» 2	,martwiejsze, barzej dzikie‘ W1 ,puściejsze i dziksze się‘ BW.
»	—	zam.	w. 2: ,Te chudsze, dziksze i martwiejsze czynią‘ A.
»	—	w. 4	,Zgorzałej‘ A, W1; ,Spalonej‘ BW.
»	—	» 7	,suchy... suchy‘ A, W1; ,cichy... cichy‘ BW.
»	—	» 9	,onej‘ A, W1; ,owej‘ BW.
»	—	» 15	,Idziem‘ A, W1; ,Szliśmy‘ BW.
»	—	» 18	,od‘ W1; ,do‘ A, BW.
»	—	» 19	,gdzie‘ A, W1; ,się‘ BW.
»	—	» 26	,jako więc‘ W1; ,jakoby‘ BW; ,jako‘ (10 zgł.!) A.
»	—	» 28	,wyżej‘ BW; ,chyżej‘ A, W1—3.
»	241	» 17	,późnego‘ W1; ,z późnego‘ A, BW.
»	—	» 18	,ostawał‘ A, W1; ,ostawa‘ BW.
»	—	» 22	,Chociaż‘ W1, BW; ,Chocia‘ A.
»	—	» 28	,szyi‘ A, W1; ,łba mu‘ BW.

[486]

Str.	242	w. 1	,bezprzytomnie‘ A, W1; ,nieprzytomny‘ BW.
»	—	» 3	,mróz go‘ W1; ,go mróz‘ A, BW.
»	—	» 11	,zcicha‘ A, W1; ,cicha‘ BW.
»	—	» 13	,gdzie‘ A, W1; ,gdzieś‘ BW.
»	—	» 14	,Żebyż‘ W1; ,Żeby‘ A, BW.
»	—	» 16	,gdzie‘ A, W1; ,gdzieś‘ BW.
»	—	» 17	,niema‘ W1; ,śmierci‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 18: ,Nikt nie wie, czy nam daleko, czy blisko‘ A, BW.
»	—	w. 21	— 28, str. 243, 244 i 245 w. 1—8 następują w BW, po w. ,Omdlewający i nie było końca‘ (str. 263 w. 22).
»	—	zam.	w. 21—24:
		,Cichość. Żar. Dziecko zbudzi się, zapłacze, I przerażone uśnie. A w cichości Tej słychać, jak śmierć po czaszkach kołacze, Jak słońce drąży mózg i suszy kości‘. BW.
»	—	» 22	,Że‘ W1; ,I‘ A.
»	—	» 25	,trupich‘ W1; ,ciężkich‘ A, BW.
»	—	» 26	,a szli, a tutaj‘ A, W1; ,i szli, a tu precz‘ BW.
»	243	» 1	,Więc coraz pilniej‘ A, W1; ,Więc jak w gorączce‘ BW.
»	—	» 3	,w ognicach‘ A, W1; ,na łunach‘ BW.
»	—	» 4	,korab‘ A, W1; ,okręt‘ BW.
»	—	» 6	,jakby zatajon Ów‘ A, W1; ,słońca utajony‘ BW.
»	—	» 8	,lico‘ A, W1; ,lica‘ BW.
»	—	» 9	— 16 w BW brak.
»	—	» 12	,w pośrodku swej‘ W1; ,nawpośrodku‘ A.
»	—	zam.	w. 15—16:
		,I w głos się z grzechów spowiadać zaczyna: ...Moja, o Jezu, wina! Moja wina!‘ A.
»	—	zam.	w. 18: ,Które je niosły, jakby pióra ptasie‘ A, BW.
»	—	w. 19	,Ato‘ A, W1; ,To ci‘ BW.
»	—	zam.	w. 20: ,Na modrych łąkach śmierci owce pasie‘ A.
			,Na złotych rajskich łąkach owce pasie‘ BW.
»	—	»	» 22: ,Drogę do nieba... To znowu po czasie‘ A.
»	—	»	» 22—25:
			,Drogę do nieba. — To po małym czasie Las sztyków skrami ognia się zapali I srogie wojsko prosto na nie wali. Tak szedł ów naród, jakby oczadzony‘. BW.
»	—	w. 23	,księżyc wschodzący‘ W1; ,słońce gasnące‘ A.
»	—	zam.	w. 24: ,A srogie wojsko prosto na nas wali‘ A.
»	—	w. 26	,W majaków onych‘ W1; ,W powietrznej onej‘ A, BW.

[487]

Str.	243	zam.	w. 27 ,Widzę ja — źle jest! Trza tutaj obrony‘ BW.
»	—	w. 27	,Widzę trza‘ W1; ,Trza tutaj‘ A.
»	—	» 28	,Zatrząchnąć‘ A, W1; ,Zatrząsnąć‘ BW.
»	—	» 31	,senne widowacze‘ W1; ,żywe letargniki‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 32: ,Co prawie własnej odbiegły już duszy‘ BW.
»	244	w. 3	,rok‘ A, W1; ,dzień‘ BW.
»	—	» 5	,naród, który‘ A, W1; ,lud, co ledwo‘ BW.
»	—	zam.	w. 6: ,Ciał, trzyma dusze, drżące jak ptaszęta‘ BW.
»	—	»	» 8: ,Rajskich słodkości tych i tego nieba‘ BW.
			,Modrej słodkości tej i tego nieba‘ A.
»	—	»	» 9: ,Kto jest żyjący, musi do swej pory‘ A.
»	—	w. 9:	,ten musi do pory‘ A, W1; ,i żyć chce do pory‘ BW.
»	—	zam.	w. 10: ,Musi stać twardo, aż zluzuje czata‘ BW.
»	—	w. 12	,odmiata‘ W1; ,wymiata‘ A, BW.
»	—	» 13	,stepy‘ A, W1; ,lasy‘ BW.
»	—	» 14	,rodzona‘ A, W1; ,ojczysta‘ BW.
»	—	zam.	w. 16: ,Jak się zasłucham w janielską kolendę‘ A, BW.
»	—	w. 21	,A choć skowronek‘ W1; ,Choć i skowronek‘ A; ,A choćby ptaszę‘ BW.
»	—	» 22	,Kiedy śpiewając‘ A, W1; ,Skowronka, kiedy‘ BW.
»	—	» 24	,W zagon‘ A, W1; ,W gniazdo‘ BW.
»	—	» 25	,Naród, co duszę‘ A, W1; ,Lud, co swą duszę‘ BW.
»	—	zam.	w. 26: ,We własnych kopcach nie ustrzeże trawy‘ BW.
»	—	w. 28	,najdują się‘ W1; ,do tego są‘ A, BW.
»	—	» 29	,człowiecze‘ A, W1; ,narodów‘ BW.
»	—	zam.	w. 30: ,A niebo dodał jeno dla przyprawy‘ BW.
»	—	w. 31	,warzę‘ W1; ,strawę‘ A, BW.
»	245	zam.	w. 2: ,Żeś mnie na niskim postawił ugorze‘ BW.
»	—	w. 3	,I żeś mi w piersiach‘ A, W1; ,A przecie w piersi‘ BW.
»	—	zam.	w. 4: ,Co — pługa patrząc — uwielbić Cię może‘ BW.
»	—	w. 4	,przybacza‘ W1; ,wczas pomnie‘ A.
»	—	» 5	,że to‘ A, W1; ,żeś swe‘ BW.
»	—	» 6	,palisz‘ W1; ,nalał‘ A.
»	—	zam.	w. 6: ,Tuż nad zagonem moim, nalał w zorzę‘ BW.
»	—	w. 7	,za to dziękać‘ A, W1; ,za toć dzięki‘ BW.
»	—	» 8	,Ciebie być‘ A, W1; ,Boga mieć‘ BW.
»	—	zam.	w. 14: ,Szczytów zamodrzał różaniec nam siny‘ A.
			,Zamodrzał wichrów różaniec nam siny‘ BW.
»	—	w. 16	,niebo‘ W1, BW; ,świat‘ A.
»	—	» 17	— 24 w BW brak.
»	—	» 25	,Aż buchnął srogi wark‘ W1; (Więc chłopy dalej w) ,Aż nagle buchnął wark‘ A; ,Tak chłopy dalej w wark‘ BW.
»	—	» 26	,tym stepem‘ A, W1; ,stepami‘ BW.

[488]

Str.	245	w. 32	,z tą‘ W1; ,tą‘ A, BW.
»	246	» 3	,pojrzał w one‘ W1; ,spojrzał (na te) w one‘ A, BW.
»	—	» 6	,Skoro tak‘ W1; ,tam gdzie tak‘ A, BW.
»	—	» 7	,być musi‘ W1; ,musi być‘ A, BW.
»	—	» 18	,skróś‘ W1; ,w świat‘ A, BW.
»	—	» 23	,wszystko ścichło w kupie‘ W1; ,się zrobiła cichość‘ A, BW.
»	—	» 24	,my już szli‘ W1; ,szli my już‘ A, BW.
»	—	» 28	,usrożywszy‘ W1; ,naciągnąwszy‘ A, BW.
»	—	» 31	,naród — jakby‘ W1; ,lud — jakgdyby‘ A, BW.
»	247	» 1	— 8: w A, BW. brak.
»	—	zam.	w. 9: ,Ja sam — co chcę zagadać — myślę: po co?‘ A, BW.
»	—	w. 11	,co i raz‘ W1; ,nad nami‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 12: ,Z skalnego gniazda zruszonych puhaczy‘ A, BW.
»	—	w. 22	,na licu‘ W1; ,na twarzach‘ A, BW.
»	—	» 29	,wychynie się‘ W1; ,wyjdzie z poza‘ A, BW.
»	248	» 2	,surma‘ W1; ,surmę‘ A, BW.
»	—	» 7	,choć tak sroga‘ W1; ,chociaż sroga‘ A, BW.
»	—	» 8	,ta‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	—	» 12	,z dzieckiem ostał‘ W1; ,został z dzieckiem‘ A, BW.
»	—	» 14	(Na strony) ,Przez plecy‘ A.
»	—	» 15	,tu, BW; ,ta‘ A, W1.
»	—	zam.	w. 16: ,I tyle tylko trzyma się tej ziemi‘ A, BW.
»	—	w. 20	,świt‘ A, W1; ,świat‘ BW.
»	—	w. 23	,obrócił‘ W1; ,twarz podniósł‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 24: ,Ku martwej głowie nędznego sieroty‘ A, BW.
»	—	w. 27	,tak w poprzek nam‘ A, W1; ,przed nami tu‘ BW.
»	249	» 1	,Pojrzę‘ W1; ,Patrzę‘ A, BW.
»	—	» 4	,Tak zawrę‘ W1; ,Zamknąłem‘ A, BW.
»	—	» 5	,I‘ W1; ,A‘ A, BW.
»	—	» 11	,z piersi niewstrzymaną‘ A, W1; ,w niebo z niestrzymaną‘ BW.
»	—	» 20	,ból‘ W1, BW; ,żal‘ A,
»	—	» 22	,rozwalać‘ W1; ,rozwalić‘ A, BW.
»	—	» 23	,niemi‘ A, W1; ,szczyty‘ BW.
»	—	» 27	,Tych trupich‘ W1; ,I trupich‘ A; ,I krwawych‘ BW.
»	—	» 28	,nie było i‘ A, W1; ,więc nie było‘ BW.
»	250	» 1	,i w sobie‘ A, W1; ,w sobie i‘ BW.
»	—	» 5	,przydeptana‘ A, W1; ,nadeptana‘ BW.
»	—	» 6	,chocia‘ A, W1; ,chociaż‘ BW.
»	—	» 8	,Możeć... jakoś‘ W1; ,Możeć... jako‘ A; ,Może... jakoś‘ BW.
»	—	» 10	,przecie‘ A, W1; ,przecież‘ BW.

[489]

Str.	250	w. 11	,Zbierzta‘ W1; ,Zbierzmy‘ A, BW.
»	—	po w.	2:
		,Sucharów kilka mam, będzie dla dzieci... Jeszczem to mówił, gdy słyszę krzyk trwogi. Spojrzę, ze zbocza stromego człek leci, Kręcąc w powietrzu ramiona i nogi, Jak śmigi. Szczęśniak! W oczy mi zaświeci Płótnianka jego... Szczęśniak!... Szukał drogi!... Wtem padł, a czerep poszedł mu w odruzgi I obryzgały ziemię krwawe mózgi. Leżał, a nikt się nie ruszył z gromady, Żeby posłuchać, czyli jeszcze dycha... Lecz Bugaj, co stał przy mnie bardzo blady, Pokiwał główą i rozśmiał się z cicha. — Ot, nasza droga! — rzekł — ot, nasze rady! Nie, nie wyzywać nam już tego licha!... Już amen!... — A dwie łzy wielkie i żywe W drżące wąsiska upadły mu siwe‘. BW.
»	—	w. 13	,Ale‘ W1; (A wtem) ,Ale‘ A; ,A wtem‘ BW.
»	—	» 14	,ta‘ W1; ,tam‘ A, BW.
»	—	» 15	,śmierzci‘ A, W1; ,śmierci‘ BW.
»	—	» 17	,Tu pieron niech‘ W1; (Tu piorun) ,Grom niech nas‘ A; ,Niech piorun nas‘ BW.
»	—	» 18	,Co mi?... Niechta‘ W1; ,Co mi tam, niech‘ A; ,Co ta!... Niech tam‘ BW.
»	—	» 22	,W oku‘ W1; ,W oczach‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 23—24:
	,A Kos: «Bo prawda!... Jużci!...» — A mnie włosy Dębem stanęły... Nagle, jakby ona‘ BW. (A) ,Wtem Kos: — «Masz prawdę! Jużci!... Tak mnie włosy Na łbie stanęły... Nagle — jakby ona‘ A.
»	—	w. 27	,grabisko‘ W1; ,grablisko‘ A, BW.
»	—	» 29	,Płaczą niewiasty‘ W1; ,Niewiasty w szloch, w płacz‘ A.
»	—	zam.	w. 29: ,Baby zaczęły szlochać. Jedna, druga‘ BW.
»	—	w. 30	,miała‘ W1; ,było‘ A, BW.
»	—	» 32	,u skalnej tej‘ W1; ,na skalne te‘ A, BW.
»	251	zam.	w. 1: ,Kachna Bugaja, staruszka z nad Buga!‘ A, BW.
»	—	w. 5	— 20: w A, BW. brak.
»	—	» 21	— 28 w A brak.
»	—	» 21	,ty‘ W1; ,więc‘ BW.
»	—	» 22	,Giń i przepadaj‘ W1; ,Kędy przepadniesz‘ BW.
»	—	» 25	,Niech nami pogna, jak wichr, ręka boża‘ BW.

[490]

Str.	251	w. 27	,za nami‘ W1; ,nędzarzy‘ BW.
»	—	» 21	— 28: następują po BW. po w. ,Gdzie jej zwątpiałość siedzi pierworodna‘ (str. 366 w. 22).
»	252	zam.	w. 4: ,Jeśli Bóg widział, jak naród ten ginie‘ A, BW.
»	—	»	w. 12: ,I w nieruchomość już, i w proch grobowy‘ BW; (proch) ,mrok‘ A.
»	—	w. 16	,nakrył‘ W1; ,odział‘ A, BW.
»	—	po w.	16:
,Wtedy1, jak czajki, wrzeszczące nad kępy, 1 ,I wnet‘ A. Bić w nas zaczęły drapieżne2 orliki, 2 ,pomniejsze‘ A. Szerząc, przez owe3 kamienne ostępy 3 ,one‘ A. Okrutnie srogi skwir i powrzask dziki; Zaczem z gniazd4 czarne zerwały się sępy, 4 ,Wnet z szumem‘ A. I uderzyły w nas, jak kopijniki, Grotami dziobów, bo im się ta kupa Z żywych5 szkieletów wydała — za trupa‘. A, BW. 5 ,Żywych‘ A.
»	—	w. 20	,ćwierkającem‘ A, W1; ,świerkającem‘ BW.
»	—	» 21	,Więc wlepi‘ W1; (Wlepiła) ,I wlepi‘ A; ,Wlepiła‘ BW.
»	—	» 23	,długą‘ W1; ,jasną‘ A, BW.
»	—	» 27	,jej‘ A, W1; ,z tem‘ BW.
»	253	» 1	,niemówiątko‘ A, W1; ,niewiniątko‘ BW.
»	—	» 2	,Głębiej zaciągła‘ W1; ,Ściągnęła głębiej‘ A, BW.
»	—	» 4	,śpieszno‘ A, W1; ,śpiesznie‘ BW.
»	—	» 6	,przez ślozów spłynęła‘ W1; ,spłynęła przez ślozów‘ A, BW.
	—	» 8	,w kupie zaniosło‘ A, W1; ,piersi zaniosły‘ BW.
»	—	» 13	,krzyżem‘ A, W1; ,znakiem‘ BW.
»	—	» 16	,ciche‘ A, W1, BW; ,cicho‘ W2—3; ,swoje trzody‘ W1, BW; ,trzody swoje‘ A.
»	—	zam.	w. 20: ,Tak dusze ona rozświerzyła żałość‘ A, BW.
»	—	w. 20	,tam te dusze‘ W1; ,dusze nasze‘ A.
»	—	» 23	,naród‘ W1; (ludem) ,naród‘ A; ,ludem‘ BW.
»	—	» 32	,sfolguje‘ A, W1; ,sfolguję‘ BW.
»	254	» 2	,podnoszą‘ A, W1; ,głowy i‘ BW.
»	—	» 5	,ukaże‘ A, BW; ,okaże‘ W1.
»	—	» 7	,chcą dalej‘ A, W1; ,chcą iść już‘ BW.
»	—	» 11	,pomierzchów‘ A, W1; ,błękitów‘ BW.
»	—	» 15	,rzekłbyś‘ A, W1; ,jakby‘ BW.
»	—	» 16	,Jako Maryję‘ W1; ,Istna Marya‘ A, BW.
»	—	» 17	,Dzień prawie‘ W1; ,Trzeci dzień‘ A, BW.
»	—	» 19	,Spojrzym‘ W1, BW; ,Spojrzę‘ A.
»	255	» 1	,Prosto na rzekę‘ W1; ,na rzekę prosto‘ A, BW.

[491]

Str.	255	w. 3	,szyje‘ A, W1; ,dzierzga‘ BW.
»	—	zam.	w. 7: ,Nuż pokrzykiwać, nuż hukać junaki‘ BW.
»	—	w. 9	,w ostróżki i maki‘ A, W1; ,w jałowcowe krzaki‘ BW.
»	—	zam.	w. 10: ,W grusze, w szumiące listkami topole‘ BW.
»	—	w. 16	,ślepe swoja‘ W1; ,swoja ślepe‘ A, BW.
»	—	» 18	,ze‘ A, W1; ,z tej‘ BW.
»	—	» 21	,Tedy‘ W1; ,coś, więc‘ A, BW.
»	—	» 25	,Pojrzę z przestrachem‘ W1; ,Dalej. — Tak spojrzę‘ A, BW.
»	—	» 28	,wiechy‘ A, W1; ,miechy‘ BW.
»	—	» 30	,w kwieciu‘ A, W1; ,w kwiecie‘ BW.
»	—	zam.	w. 32: ,Jakiś wiatr górny włos siwy mu rusza‘ A, BW.
»	256	w. 6	,siwego gołębia‘ W1; ,gołębia siwego‘ A, BW.
»	—	» 10	,Więc‘ W1; ,I‘ A, BW.
»	—	» 21	,chciałbym może‘ W1; ,może chciałbym‘ A, BW.
»	—	» 25	,A‘ A, W1; ,Bo‘ BW.
»	—	» 26	,mi‘ BW; ,nie‘ A, W1.
»	257	» 15	,by‘ W1; ,jak‘ A, BW.
»	—	» 17	,grały‘ W1; ,wiały‘ A, BW.
»	—	» 18	,dzień, gdy‘ W1; ,gdy dzień‘ A, BW.
»	258	» 6	,ostaj‘ W1; ,ostań‘ A, BW.
»	—	» 6	W A. Strofa «Rzeźkość powiała...» nastepuje po strofie «Dopieroż my wpadli...»
»	—	» 7	,nas‘ A, W1; ,mnie‘ BW.
»	—	» 8	,podobna‘ A, W1; ,podobną‘ BW.
»	—	» 10	,skróś‘ W1; ,precz‘ BW.
»	—	» 15	,Dopieroż wpadli my‘ W1; ,Tak my zapadli w te, A, BW.
»	—	» 17	,Żar‘ A, W1; ,Par‘ BW.
»	—	» 19	,załysnął‘ A, W1; ,zabłysną‘ BW.
»	—	» 23	,A tuż, jak‘ A, W1; ,Lecz jako‘ BW.
»	—	» 24	,u‘ W1; ,i‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 26: ,Od wschodu wlokły się za nami góry‘ BW.
»	259	w. 2	,by ptak bystropióry‘ A, W1; ,jaskółczemi pióry‘ BW.
»	—	» 5	,zbują‘ A, W1; ,zbiją‘ BW.
»	—	» 7	,precz‘ W1; ,gór‘ A; ,het‘ BW.
»	—	» 8	,jak płat‘ W1; (w postawy) ,jak płat‘ A; ,w obrus‘ BW.
»	—	» 9	,utkane‘ A, W1; ,przetkane‘ BW.
»	—	» 16	,wynoszą nam‘ W1; ,dźwigają wnet‘ A; ,wnet dźwigają‘ BW.
»	—	» 17	,obsiędą‘ W1; ,obtoczą‘ A; ,otoczą‘ BW.
»	—	» 18	,jak onych wron krzyczące‘ W1; ,jak kawek rozkrzyczane‘ A, BW.

[492]

Str.	259	w. 20	,nam i honor‘ W1; ,honor i nam‘ A.
»	—	zam.	w. 20: ,A nie wiem, z jakiej uciechy tak czynią‘ BW.
»	—	»	w. 21: ,Ale, że lud nasz, choć już nie mdlał z głodu‘ BW.
»	—	w. 23	,jakiś‘ A, W1; ,ciężki‘ BW.
»	—	zam.	w. 24—26:
			,Ognie się jakieś po ciele rzuciły... Nawet te chłopy twardego zawodu, Bandys, Zatrata, grzbiet niosą pochyły‘ BW.
»	—	w. 27	,ruszała‘ A, W1; ,porusza‘ BW.
»	—	» 28	,twardo, aż‘ A, W1; ,póki nie‘ BW.
»	—	po w.	28:
		,Tymczasem klęsnął kraj. Skróś bujnych trawic Sino oświtły okrągłe kołbiele, Czyniące pozór pogańskich tych łzawic, Co je nasz proboszcz ustawił w kościele. Na rzece żwirów przybrało i ławic, Zaraszczających w gaj szumny i w ziele, Skąd gęsto biły w słoneczny dzień złoty Krzyki małp, papug świsty i rechoty‘. BW.
»	260	w. 1	— 16: następują w BW po w. ,Że był jak miasto po czarnym pomorze‘ (str. 261, w. 18).
»	—	» 1	,Ale‘ A, W1; ,A w tem‘ BW.
»	—	» 4	,stronami już z zimy‘ A, W1; ,już z zimy stronami‘ BW.
»	—	» 5	,brzegi się‘ A, W1; ,się brzegi‘ BW.
»	—	zam.	w. 10: ,Tam czarne krakwy chmurą się nam rwały‘ BW.
»	—	w. 12	,Stał, aż mu‘ A, W1; ,Czekał, aż‘ BW.
»	—	» 14	,Czuby... przygarbione‘ A, W1; ,Kity... zadumane‘ BW.
»	—	» 17	— 24 w BW brak.
»	—	» 18	,Siadł‘ W1; (Stał) ,Szedł‘ A.
»	—	zam.	w. 21: ,Że lada parość wyrasta jak wieża‘ A.
»	—	w. 22	,siednie‘ W1; ,siędzie‘ A.
»	—	» 25	,Tak patrzę ja‘ A, W1; ,Aż patrzym my‘ BW.
»	—	» 27	,Wnet wszystko‘ A, W1; ,Gaj drży, zaś‘ BW.
»	—	» 28	,żywą‘ W1; ,złotą‘ A, BW.
»	—	» 29	,Zaczem ta cała boża‘[12] A; ,Zaczem ta boża na nim‘ BW.
»	—	» 30	,Pada się w łachman‘ W1; ,Pada w łachmany‘ A, BW.

[493]

Str.	261	w. 1	,kwiecia purpury‘ W1; ,kiści, od góry‘ A, BW.
»	—	» 2	,sterczą sękate‘ W1; ,szarzeją nagie‘ A; ,sterczą obrane‘ BW.
»	—	» 6	,po zielsku‘ W1; ,po ziemi‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 8: ,Co jej nie przejdzie w bród i nie przeskoczy‘ BW.
»	—	w. 9	,W wodę, wiara!‘ W1; ,W wodę! Mrówki‘ A; ,Mrowie! Mrówki‘ BW.
»	—	zam.	w. 10: ,Uskoczył!1 A już waliły ich chmury‘ A. 1 ,Tak w wodę‘ BW.
»	—	po w.	10:
	,Kolumna była ze dwa staja1 frontu 1 ,ze sto sążni‘ A. Zieleni jasnej1 unosząca łupy, 1 ,Jasnej zieleni‘ A. Trzask suchy, cichy1, lecz żadnego mątu, 1 ,sypki‘ A. Jak na komendę, tak szły one kupy, Żeby armaty jeszcze, błyski lontu, Orły i sztywne, zamarznięte trupy, Tobyś mógł przysiądz na krzyża ramiona, Że to wielkiego armja1 Napoljona!‘ A, BW. 1 ,wojsko‘ A.
»	—	w. 11	,Zaś‘ A, W1; ,A‘ BW.
»	—	» 16	,Z kolorów życia‘ W1; ,Z żywej zieleni‘ BW; (Z żywej zieleni) ,Z żywych kolorów‘ A.
»	—	» 18	,Że... po czarnym‘ A, W1; ,Iż... zgłuchłe po‘ BW.
»	—	zam.	w. 18: ,Nie, tylko miasto po czarnym pomorze‘ A1.
»	—	w. 19	— 30, str. 262 i 263 w. 1—14 w BW brak.
»	—	» 20	,sinych mgieł‘ W1; ,siwych żgieł‘ A.
»	—	» 22	,przez pomierzch ten‘ W1; ,w gaj i w pomrok‘ A.
»	—	» 26	,noc ona‘ W1; ,tam, ta noc‘ A.
»	262	» 8	,już przez pół zasięgła‘ W1; ,przez pół już dosięgła‘ A.
»	—	zam.	w. 9: ,W jaki to świat się godzi? W jaką stronę?‘ A.
»	—	»	» 12: ,Co nowy zrąb ma utrzymać żywota‘ A.
»	—	w. 16	,Tam u nas. — Nowa‘ W1; ,i nowe (s) we mnie‘ A.
»	—	» 19	,morze‘ W1; ,morza‘ A.
»	—	» 20	,w kunę‘ W1; ,w biedę‘ A.
»	—	» 22	,z niemoty‘ W1; ,z ucisku‘ A.
»	—	zam.	w. 25—26:
		,Jakieś mu boże otwarły się drogi, W które zapatrzył się i przerzekł: — «Muszę!»‘ A.
»	—	w. 27	,Tak‘ W1; ,I‘ A.
»	—	zam.	w. 28: ,Sam siebie poczuł, sam w siebie uwierzył‘ A.
»	63	w. 1	,Więc‘ W1; ,I‘ A.
»	—	» 2	,Z regestrów co są‘ W1; ,Który się ciągnie‘ A.
»	—	» 7	,będzie — będzie‘ W1; ,będzie niewiem‘ A.

[494]

Str.	263	w. 10	,tajne pukanie‘ W1; ,jako puka duch‘ A.
»	—	» 11	,i z moją też‘ W1; ,też z tą moją‘ A.
»	—	» 12	,wpobok‘ W1; ,pobok‘ A.
»	—	» 13	,I tego luda‘ W1; ,I całą tę tu‘ A.
»	—	» 14	,palce ua krzyż tutaj‘ W1; ,duszę zaprzysięgłą‘ A.
»	—	» 15	,Nowy‘ W1; ,Drugi‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17—18: ,A żaden bocian tak pilnie nie brodził
			,Przez grzęzawice i mokre murogi...‘ BW.
»	—	w. 21	,jeszcze szli‘ W1; ,szli i szli‘ A; ,szli a szli‘ BW.
»	—	» 22	,a‘ A, W1; ,i‘ BW.
»	—	» 28	,tam‘ A, W1; ,już‘ BW.
»	—	zam.	w. 30: ,Ha! wicher pędzi i niesie narody‘... BW.
»	264	w. 1	— 8 w BW brak.
»	—	» 4	,ptactwo‘ W1; ,ptastwo‘ A.
»	—	» 7	,zaraz‘ W1; ,zawsze‘ A.
»	—	» 9	— 14 następują w BW. po w. ,I zimorodek krzyk puszczał wesoły‘ (str. 260, w. 16).
»	—	zam.	w. 10: ,Szli przez te kraje wpół głusi, wpół ślepi‘ BW.
»	—	w. 14	,Blasków, farb, głosów, z których‘ A, W1; ,Farb, błysków, lotów z której‘ BW.
»	—	zam.	w. 16: ,Jak tęcza, kiedy mdleje pod chmurami‘ BW.
»	—	» 18	,truchlejące‘ A, W1; ,bolejące‘ BW.
»	—	» 19	,ma taką zawieję‘ W1; ,takie ma zawieje‘ A, BW.
»	—	» 20	,przez mgłę, tak patrzy w to‘ A, W1; ,przez mgły, patrzy w ono‘ BW.
»	—	» 25	— 28 w BW brak.
»	265	» 1	— 12 w BW brak.
»	—	» 6	,wyciągając‘ W1, A; ,wyciągnąwszy‘ A1.
»	—	» 7	,tuż‘ A, W1; ,tu‘ A1.
»	—	zam.	w. 7—8: ,Już krze, już insze tutaj kwitną drzewa‘
			,Już w trawach ścieżka deptana się wije‘ A1.
»	—	w. 9	,gdzieś‘ W1; ,i‘ A, A1.
»	—	zam.	w. 10: ,Konny już, pieszy drogę ci przebije‘ A.
			,Już konny, pieszy drogę nam przebije‘ A1.
»	—	» 13	,w piersiach‘ W1, A; ,w sercu‘ A1.
»	—	zam.	w. 13: ,Aż raz przed nami, tak właśnie jak morze‘ A.
			,Tak idziem my raz, a tu się, jak morze‘ BW.
»	—	w. 14	,Z gór się... rozleje‘ A, W1; ,Z góry... rozlewa‘ BW.
»	—	zam.	w. 15: ,Więc gdy tam wpadnie wiatr, to brózdy orze‘, BW.
»	—	w. 16	,pługa‘ A, W1; ,kroja‘ BW.
»	—	» 17	,podrzyna‘ W1; ,podkrawa‘ A; ,przerzyna‘ BW.
»	—	» 18	,wstecz‘ A, W1; ,precz‘ BW.
»	—	zam.	w. 19: ,Skiba za skibą i miedza się ściele‘ BW.
»	—	w. 20	,mietlice‘ A, W1; ,szczodrzeniec‘ BW.

[495]

Str.	265	w. 21	,Lecz‘ W1; ,Więc‘ A.
»	—	zam.	w. 21: ,O każdej porze, o każdej pogodzie‘ BW.
»	—	w. 22	,palczasty‘ A, W1; ,pierzasty‘ BW.
»	—	» 23	,taki ruch, jest jak‘ A, W1; ,ruch jest jakoby‘ BW.
»	—	» 24	,A‘ W1; ,I‘ A, BW.
»	—	» 25	,od wschodu‘ A, W1; ,na wschodzie‘ BW.
»	—	» 26	,Modrość‘ A, W1; ,Siność‘ BW.
»	—	zam.	w. 27: ,I sama tylko pole ono grodzi‘ BW.
»	—	w. 28	,słońce, jak raczy‘ W1; ,wiater, jak sam chce‘ A; ,słońce, jako chce‘ BW.
»	266	» 3	,Szum‘ A, W1; ,Huk‘ BW.
»	—	» 7	,pod nieba‘ A, W1; ,nad jary‘ BW.
»	—	» 9	,Aż‘ W1, BW; ,Więc‘ A.
»	—	» 10	,wschodu‘ A, W1; ,nieba‘ BW.
»	—	zam.	w. 12: ,Właśnie, jak kiedy jutrzenka powstaje‘ BW.
»	—	w. 13	,z szumem‘ W1; ,w szumach‘ A, BW.
»	—	» 14	,Zboczami zasię‘ W1; ,A zboczem zasię‘ A; ,A zaś podgórzem‘ BW.
»	—	» 15	,dostałej do cięcia w swej‘ W1; ,do cięcia dostałej i w‘ A: ,do cięcia dostałej w swej‘ BW.
»	—	zam.	w. 17—18:
			,W tem jęły po niej biec małe wężyki Złote, tchem wiatru w powietrze niesione‘, BW.
»	—	zam.	w. 18: ,Złote, powietrzem lekuchno niesione‘ A.
»	—	w. 19	,Zaczem się dłużą‘ W1; ,Patrzę, dłużą się‘ A; ,Kręcą się, dłużą‘ BW.
»	—	» 20	,Wiją, pełgają‘ A, W1; ,Dzień skrawo oświtł‘ BW.
»	—	zam.	w. 21: ,Nagle zajarzą trzcin palczaste sztyki‘ A, BW.
»	—	w. 22	,ręce trupie‘ A, W1; ,trupie ręce‘ BW; ,w komnatę‘ W1, BW; ,w komorę‘ A.
»	—	» 23	,Trzeszczą od spodu trzcin‘ W1; ,Płomień przegryza jej‘ W1; BW; ,Płomień przegryza trzcin‘ A.
»	—	» 24	,A wierzchem lecą‘ A, W1; ,Już polatują‘ BW.
»	—	zam.	w. 25: ,Tak krzykne: Pożar! Hej ludzie! Kto żyje!‘ A.
			,Pożar!... Tak krzyknę: Hej, chłopcy! Kto żyje!‘ BW.
»	—	w. 26	,poprzód‘ W1; ,w ogień‘ A; ,naprzód‘ BW.
»	—	» 29	,słyszę‘ W1; ,w dali‘ A.
»	—	zam.	w. 29: ,A już na trwogę dzwon z góry gdzieś bije‘ BW.
»	—	w. 30	,A łuna rośnie‘ A, W1; ,A wielka łuna‘ BW.
»	—	» 31	,Nim... przez dymu‘ A, W1; ,Tak... przez dymów‘ BW.
»	—	zam.	w. 32:
		,Facendy, skąd nas ten dzwon wołał głuchy‘  A. ,Facendy, z której dzwon wołał nas głuchy‘  BW.

[496]

Str.	266	po w.	32:
,Zaraz tam krzywe rozdali nam noże, Do cięcia duktów, gdzie woda prowadzi, A tak my się tam trzymali w humorze1, 1 ,w honorze‘ A. Iż nic przed sobą nie dali czeladzi. — Hurra i naprzód! — A wstały już zorze. ,A już obrzasnął świt, wstały zorze‘ A. Lecz czarne dymy1, walące jak z kadzi, 1 ,Lecz dymy gęsto‘ A. Pędko dnia1 światło zakryły dla oka, 1 ,Wprędce nam‘ A. I tylko łuna gorzała1 szeroka‘. A, BW. 1 ,jarzyła‘ A.
Str.	267	zam.	w. 1: ,W mig rozdzieliłem naszych na trzy częście‘ BW.
»	—	w. 1	,chłopów‘ W1; ,naszych‘ A.
»	—	zam.	w. 3: ,Jezus Marya! krzyknąwszy na szczęście‘ BW.
»	—	w. 4	,biegiem‘ A, W1; ,z bronią‘ BW.
»	—	» 5	,smaląc... kalecząc‘ A, W1; ,smalim... kaleczym‘ BW.
»	—	» 7	,sierpami naszemi‘ W1; (nożami krzywemi) ,siekierki naszemi‘ A.
»	—	zam.	w. 7: ,Tniem gąszcze trzciny nożami krzywemi‘ BW.
»	—	w. 9	,Dalej‘ A, W1; ,Biegiem‘ BW.
»	—	» 12	,rowy‘ A, W1; ,dukty‘ BW.
»	—	» 15	,Już iskry przez‘ A, W1; ,Przez sieci już‘ BW.
»	—	zam.	w. 16: ,Jak płatki (s), istry (s) pryskają z wysoka‘ BW.
»	—	w. 17	,nawrotu‘ A, W1, BW; ,zawrotu‘ W2—3.
»	—	zam.	w. 19: ,Od ognistego1 nawpół ślepi potu‘ A, BW. 1 ,gorącego‘ A.
»	—	w. 20	,walim i sieczem‘ A, W1; ,sieczem i walim‘ BW.
»	—	zam.	w. 21: ,W uszach huk, jakby podziemnego grzmotu‘ A, BW.
»	—	w. 23	,jako‘ W1; ,jeno‘ A, BW.
»	—	» 26	,naszej‘ A, W1; ,dzikiej‘ BW.
»	—	» 27	,już piecze‘ A, W1; ,i piecze‘ BW.
»	268	» 1	,machaj‘ A, W1; ,dzieci‘ BW.
»	—	zam.	w. 5: ,Dobiegł... Jak wicher, tak dobiegł do ściany‘ BW.
»	—	» 9	,wedle duktu‘ W1; ,rzeką ognia‘ BW; (rzeką ognia) ,po uboczu‘ A.
»	—	» 11	,Zakołychało się‘ W1; ,Teraz to było już‘ A, BW.
»	—	» 14	,sczezło w nich‘ W1; ,skryło sie‘ A.
»	—	zam.	w. 14—15:
			,A jako węgiel jarzyło się słońce... Straszny i cudny widok. Jak olśnieni‘ BW.

[497]

Str.	268	w. 15	,Niby‘ W1; ,jakby‘ A.
»	—	» 16	,Stanęli ludzie‘ A, W1; ,Stawali ludzie‘ BW.
»	—	» 20	,sierpów, W1; ,krzywców‘ A; ,szabel‘ BW.
»	—	» 22	,wiechy‘ W1; ,ognie‘ BW; (płachty) ,wiechy‘ A.
»	—	» 23	,ogień‘ A, W1; ,płomień‘ BW.
»	—	zam.	w. 24—25:
			,I sam po sobie pełgał w iskry płone, Zaczęły dymy jak z kuźnicy walić.‘ BW.
»	—	w. 25	,Dym rudy zaczął z tej‘ W1; ,Zaczął dym rudy jak z‘ A.
»	—	» 26	,Zakrywać, W1; ,Zaczerniać‘ A, BW.
»	—	» 28	,Z trójpotu‘ W1; ,Spalone‘ A, BW.
»	—	» 29	,spojrzę... żużelic‘ W1; ,patrzę... popiołów‘ BW; ,pojrzę... żużelic‘ A.
»	—	zam.	w. 30—31: ,Leci powietrzem czarnem złota miotła
			To się zachyli, to znowu ukaże‘ BW.
»	269	w. 1	,trzciny‘ A, BW; ,niwy‘ W1—3.
»	—	» 2	,z żagwicą nad‘ W1, BW; ,z żagwią ponad‘ A.
»	—	zam.	w. 4: ,Pędzi, a za nim sypią się iskrzyska‘ BW.
»	—	w. 5	,znienacka‘ A, W1; ,mosanie‘ BW.
»	—	» 6	,Jak ryś uderzę‘ A, W1; ,Jako żbik, runę‘ BW.
»	—	» 9	,na to‘ W1, BW; ,jak na‘ A.
»	—	» 10	,żagiew‘ A, W1; ,miotła‘ BW.
»	—	» 11	,Przybiegam‘ A, W1; ,Tak pędzę‘ BW.
»	—	» 12	,Krwawiące świeże‘ A, W1; ,Świeże a krwawe‘ BW.
»	—	» 13	,by dynia‘ W1; ,jak dynia‘ BW; ,jak harbuz‘ A.
»	—	» 14	,brukwa‘ Wyd.; ,bukwa‘[13] W1—3, A, BW.
»	—	» 16	,Więcem‘ A, W1; ,Takem‘ BW.
»	—	» 17	,Bo... srogi‘ A, W1; ,Gdyż... straszny‘ BW.
»	—	» 18	,Mógł dać człek jeden tylko‘ A, W1; ,Jeden mógł tylko dać człek‘ BW.
»	—	» 25	,Znaczy‘ W1, BW; ,Znaczył‘ A.
»	—	» 26	,na poły‘ W1; ,lecz na pół‘ A, BW.
»	270	» 3	,Od Szweda jeszcze‘ W1; ,Jeszcze od Szweda‘ A, BW.
»	—	» 6	,rogacza... potem‘ A, W1; ,jelenia... później‘ BW.
»	—	» 7	,wiechy precz‘ A, W1; ,rogi het‘ BW.
»	—	» 8	,Tatarskie oko‘ A, W1; ,Bym cię tatarskie‘ BW.

[498]

Str.	270	w. 9	— 16 w A, BW brak.
»	—	» 22	,On sam‘ A, W1; ,Spojrzę‘ BW.
»	—	» 23	,Tak krzyknę: Pietrze‘ A, W1; ,On! — Pietrze... wrzasnę‘ BW.
»	—	» 26	,Dlaboga, ten strzał‘ A, W1; ,Taki strzał!... Chryste‘ BW.
»	—	» 27	,Zaś‘ W1; ,A‘ A.
»	—	zam.	w. 27: ,A ów z uśmiechem: — A tam ot z facendy‘ BW.
»	—	w. 28	,czatę trzymawszy‘ A, W1; ,straże trzymając‘ BW.
»	—	zam.	w. 29: ,Bo i nam w nosach kręciły już swędy‘ BW.
»	271	w. 1	,Poświecił sam‘ A, W1; ,Sam poświecił‘ BW.
»	—	zam.	w. 2: ,A strzelić?... Zabić1?... Toć lepiej na ćwierci‘ BW; 1 ,Zranić‘ A.
»	—	zam.	w. 3—10:
,Lecz jam był w ogniach...1 — A inni? A Żuki? — 1 ,Przerwałem, rzekąc‘ A. Bom na Jelenki wspomniał rodzicieli — Są! Jakże! Wszyscy na kawie!1 I póki 1 ,u kawy‘ A. Nie odrobimy tego, co my wzięli, Po sto milrejsów od głowy,1 od sztuki, 1 ,Coś po sześć setek milrejsów‘ A. Póty z nas1 z swojej nie puszczą gardzieli. 1 ,To nas ze‘ A. ...Tatarskie oko!... Bym!... — Tu się zachłysnął, Splunął i białkiem w oczach1 dziko błysnął.‘ A, BW.  1 ,oka‘ A.
Str.	271	zam.	w. 11: ,Zaczem się niby rozśmiawszy z uciechy‘. BW.
»	—	w. 12	,dziwnie‘ A, BW1; ,nasze‘ BW.
»	—	zam.	w. 13—15:
		,Twarz skrzywił, szarpnął do dołu te wiechy, A z modrych źrenic łza po łzie mu kanie... Więc schylił na pierś konopnej tej strzechy.‘ BW.
»	—	zam.	w. 17: ,Zaczem łba wzniesie, odetchnie głęboko‘ BW.
»	—	w. 17:	,Aż‘ W1; ,Wtem‘ A.
»	—	» 18	,zaklnie‘ A, W1; ,zgrzytnie‘ BW.
»	—	» 19	,rzekę... tam‘ A, W1; ,pytam... wam‘ BW.
»	—	zam.	w. 20: ,Ale ów milczkiem szedł i tylko stęka.‘ BW.
»	—	w. 24:	,złego‘ W1; ,tego‘ A.
»	—	zam.	w. 24—26:
			,W buciskach długich, iż gadu się lęka, To tak ogniją nogi z tej mokrości, Że chce but ściągnąć — to z skórą... do kości...‘ BW.
»	—	w. 27	,Stanęła wnet‘ W1; ,Wnet stanęła‘ A.
»	—	zam.	w. 27: ,A wtem przypadną nasi. — Dalej rada!...‘ BW.

[499]

Str.	271	w. 29	(na kawie) ,tam długu za naszych‘ A, W1; ,na kawie za tamtych‘ BW.
»	272	» 2	,stygnącym powzięlim my‘ A, W1; ,murzyńskim uradzilim‘ BW.
»	—	» 4	,Na kawie staniem‘ W1; ,Staniem w facendzie‘ A; ,Staniem na kawie‘ BW.
»	—	» 6	,się doznał dawnego‘ A, W1; ,dawnego doznał się‘ BW.
»	—	» 7	,rozlała‘ A, W1; ,rozeszła‘ BW; ,Tak im się‘ W1; ,Taka się‘ A, BW.
»	—	» 11	,Zorza gdy wzejdzie‘ W1; ,Zorzy porannej‘ BW; ,Zorza, gdy wschodzi‘ A.
»	—	» 12	,one... uroszą‘ A, W1; ,zwiędłe... ukrzepią‘ BW.
»	—	zam.	w. 13: ,To więc już odtąd nie było tam mowy‘ BW.
»	—	w. 14	,donagła‘ W1; ,dociska‘ A, BW.
»	—	» 15	,błonia na‘ A, W1; ,dalece‘ BW.
»	—	» 16	,Na... na skiby te‘ W1; ,Gdzie... te miedze na‘ BW.
»	—	» 19	,Abo... do belki‘ W1; ,Jako... do gniazda‘ BW; ,Jako jaskółki‘ A.
»	—	» 20	,Krzepiąc się oną‘ A, W1; ,Żywe już tylko‘ BW.
»	—	zam.	w. 21: ,Trzy niedziel już nam spłynęło, jak wody‘, BW.
»	—	w. 22	,Żaden z nas‘ A, W1; ,A żaden‘ BW.
»	—	» 23	,łuskali‘ W1; ,zbierali‘ A.
»	—	zam.	w. 23: ,Bo nasz po jednej obierał jagody‘ BW.
»	—	w. 25	,przebierał‘ A, W1; ,grał niemi‘ BW.
»	—	» 26	,Ziarna‘ A, W1; ,Kulki‘ BW.
»	—	» 27	,do wora‘ A, W1; ,do woru‘ BW.
»	—	» 28	,A nasz dwie, trzy miał‘ A, W1; ,A chłop dwie ledwo‘ BW.
»	—	» 30	,do kotła‘ A, W1; ,do stołka‘ BW.
»	—	» 32	,sprosne napchali‘ A, W1; ,czarne wyłożą‘ BW.
»	273	» 3	,lśniące‘ A, W1; ,wilcze‘ BW.
»	—	» 9	,I prędzej, później‘ A, W1; ,Prędzej czy później‘ BW.
»	—	» 10	,Bo i‘ A, W1; ,tam. Bo‘ BW.
»	—	» 11	,samej‘ A, W1; ,przeciw‘ BW.
»	—	» 16	,w sobie‘ A, W1; ,cicho‘ BW.
»	—	» 17	,się łyska‘ W1; ,już błyska‘ BW; ,się błyska‘ A.
»	—	» 23	,wrzask‘ W1; ,krzyk‘ A, BW.
»	274	» 4	,Jęknął... dużej‘ A, W1; ,Stęknął... dalej‘ BW.
»	—	» 5	,i‘ A, W1; ,wnet‘ BW.
»	—	» 6	,gębą śliny‘ W1; ,piany gębą‘ BW; ,gębą piany‘ A.
»	—	po w.	8:

,Nie tak słonecznik obraca łodygi,
Gdy słońce nad nim postąpi pod Raka,

[500]

I nie tak na wiatr latają w krąg śmigi,
Gdy młynarczyki popuszczą wiatraka,
Nie tak cygany wiercą mamałygi,
Kocieł nad ogniem zwiesiwszy u haka,
Jakem ja kręcił te łby kędzierzawe,
W których latały kołem białka krwawe.‘ BW.

Str.	274	w. 9	,Aż kiedym‘ A, W1; ,W takiegom‘ BW.
»	—	» 10	,Tak że ich czarność‘ A, W1; ,Że czarność w twarzach‘ BW.
»	—	zam.	w. 11—12:
		,Już charczą, już im się zatrzasły kielce I tylko kręgi w karkach coraz zgrzytną‘ BW.
»	—	w. 13	,Cisnę obadwa‘ A, W1; ,Tak cisnę oba‘ BW.
»	—	» 15	,zgasły‘ A, W1; ,leżą‘ BW.
»	—	» 16	,chwilę jeszcze toczy‘ W1; ,toczy... toczy, toczy...‘ A, BW.
»	—	» 19	,gęsto‘ A, W1; ,gęste‘ BW.
»	—	» 24	,Na czole‘ A, W1; ,Na przedzie‘ BW.
»	—	» 28	,kołem‘ A, W1; ,pięścią‘ BW.
»	—	» 29	,już sine‘ W1; ,i sine‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 29—30:
			,Już błysły twaze ogniste i sine, Aż się związała razem kupa wrząca‘ BW.
»	—	w. 31	,zawichrzonym potoczyła‘ A, W1; ,potoczyła zawichrzonym‘ BW.
»	275	» 2	,stoi, a kto‘ A, W1; ,a kto zasię‘ BW.
»	—	» 3	,Bo‘ A, W1; ,Tak‘ BW.
»	—	» 5	,wydłużył‘ A, W1; ,rozdlużył‘ BW.
»	—	zam.	w. 14: ,I z niejednego łba poszła turzyca‘ BW.
»	—	w. 17	,Tymczasem‘ A, W1; ,Aliści‘ BW.
»	—	» 18	,Chmura‘ W1; ,Chmara‘ A; ,Banda‘ BW.
»	—	zam.	w. 20: ,Wnet kadłub, wnet ci ogonem już włada‘ BW.
»	—	w. 21	,Aż... z kręgów‘ A, W1; ,Gdy... czarna‘ BW.
»	—	» 22	,u tego‘ W1; ,onego‘ A.
»	—	zam.	w. 22: ,Z kręgów onego potwornego gada‘ BW.
»	—	w. 25	,łeb trzymał zadarty‘ A, W1; ,na dzirycie wsparty‘ BW.
»	—	» 27	,Pobok‘ A, W1; ,W pobok‘ BW.
»	—	» 28	,Szczekając‘ A, W1; ,Hucząc i‘ BW.
»	—	» 31	,chwycił‘ A, W1; ,chwyci‘ BW.
»	—	zam.	w. 32: ,Z tą siłą, co to czuć, że kości łamie‘ BW.
»	276	» 1	,Był to Zatrata‘ A, W1; ,Zatrata! — Ostaw‘ BW.
»	—	» 2	,Ostawcie! Ja go już1‘ A, W1; ,Ostaw! Już ja go sam‘ BW.  1 ,sam‘ A.

[501]

Str.	276	w. 4	,nastawił brwi, wyrzucił‘ A, W1; ,nastawi brew, wyrzuci‘ BW.
»	—	» 7	,Do pola, hyclu‘ W1; ,A wychodź! Dalej‘ A.
»	—	zam.	w. 7: ,Sam wychodź!... Dalej‘... — Tu w garście ,poplunie‘ BW.
»	—	w. 8	,w grzmiących‘ A, W1; ,grzmiący‘ BW.
»	—	» 11	,w okrutnym szedł‘ A, W1; ,skoczył w wielkim‘ BW.
»	—	» 13	,Tak my stanęli, patrzym‘ W1; ,Stanęli wszyscy1, patrzą‘ A, BW; ,bliżsi‘1 A.
»	—	» 19	,prać!‘ A, W1; ,Tak‘ BW.
»	—	» 21	,zajrzawszy‘ A, W1; ,zoczywszy‘ BW.
»	—	» 28	,sama w garści‘ A, W1; ,w garści sama‘ BW.
»	—	» 30	,Podbije‘ A, W1; ,Podbija‘ BW.
»	—	zam.	w. 34: ,Ryknął król, zęby wyszczerzył jak strzyga‘ BW.
»	277	w. 1	,Zaś Roch jak młocek‘ W1; ,Roch (po nim) jakby młócił‘ A.
»	—	zam.	w. 1: ,Roch po nim! Jakby młócił, tak precz w mierze‘ BW.
»	—	w. 14	,Dobra‘ W1; ,W niego‘ A.
»	—	zam.	w. 14: ,Krzyk naszych: — W niego!... Bij!... Górą ,Zatrata! BW.
»	—	w. 15	,patrzę‘ A, W1; ,widzę‘ BW.
»	—	zam.	w. 19: ,Tak myślę — co to? Bo widać po minie‘ BW.
»	—	w. 20	,chłop wziąłby‘ W1, BW; ,wziąłby choć‘ A.
»	—	» 21	,W tem królik‘ A, W1, BW; ,Gdy w tem król‘ BW.
»	—	zam.	w. 22: ,Kozła wysoko wywinął nad Rochem‘ A, BW.
»	—	»	w. 23: ,Tu go Zatrata czekał. W bystrym skoku‘ A, BW.
»	—	w. 24	,chwycił‘ A, W1; ,chwyci‘ BW.
»	—	» 29	,Aż... ciśnięty‘ W1; ,I... ciśnięty‘ A; ,I... wirując‘ BW.
»	—	» 32	,podrąbane na boru‘ A, W1; ,na boru podrąbane‘ BW.
»	278	» 1	,Ściska Roch‘ A, W1; ,Roch ściska‘ BW.
»	—	» 2	,Lecz‘ A, W1; ,A‘ BW.
»	—	» 3	,patrzym, stojąc‘ A, W1; ,stoim, patrząc‘ BW.
»	—	» 4	,Gdy wtem... ukośnie‘ A, W1; ,Kiedy... się skośnie‘ BW.
»	—	» 7	,Wrzask buchnął. Czarnych‘1 A, W1; ,Z wrzaskiem murzynów‘ BW.
»	—	» 8	,nagle‘ A, W1; ,a wtem‘ BW.
»	—	» 10	,odstrzelon‘ A, W1; ,ustrzelon‘ BW.
»	—	zam.	w. 13: ,Pędem lecący na rozhuk wystrzału‘ BW.

[502]

Str.	278	w. 14	,zacichał‘ A, W1; ,ucichał‘ BW.
»	—	» 17	,ogłuszon jeszcze bitką‘ W1; ,... (bitwą), walką‘ A; ,Jeszcze ogłuchły strzałem‘ BW.
»	—	» 14	,naszych‘ A, W1; ,może‘ BW.
»	—	» 19	,Pędzim... Wtem: Stójcie! A, W1; ,Lecim! Wtem krzyknę‘ BW.
»	—	» 20	,Leży‘ A, W1; ,Leżał‘ BW.
»	—	» 21	,wypręża się, ziewa‘ A, W1; ,pręży się, poziewa‘ BW.
»	—	» 22	,Spojrzałem‘ A, W1; ,Z żywota‘ BW.
W strofie od w. 23—28 porządek wierszy w BW: 5, 6, 1, 2, 3, 4.
Str.	278	w. 23	,Tak... nagle‘ A, W1; ,Więc... cały‘ BW.
»	—	» 25	,Bo‘ A, W1; ,Tak‘ BW.
»	—	» 27	,Lecz‘ A, W1; ,A‘, BW.
»	—	zam.	w. 28—29:
			,A tam niewiasty z dziećmi na folwarku, Lecz nie szło długo myśleć, jeno trzaskać‘ BW.
»	—	w. 30	,a nożem po żebrach leci‘ A, W1; ,a żebra kłonicami‘ BW.
»	279	» 3	,z niej jak z barci‘ A, W1; ,z brzękiem w nas jak‘ BW.
»	—	» 4	,krzyk... wrzask‘ W1; ,wrzask... krzyk‘ A, BW.
»	—	» 5	,Lecz‘ A, W1; ,Tak‘ BW.
»	—	» 6	,Jak taran‘ A, W1; ,Pięściami‘ BW.
»	—	» 7	,to z takim‘ A, W1; ,za jednym‘ BW.
»	—	» 8	,Że ci co‘ A, W1; ,Co pierwsi‘ BW.
»	—	» 10	,śmiechy szatańskie‘ A, W1; ,śmiechów szatańskich‘ BW.
»	—	» 11	,trząsa‘ A, W1; ,trzącha‘ BW.
»	—	» 21	,nad głową‘ A, W1; ,nad łbem go‘ BW.
»	—	» 22	,kogo‘ W1; ,w kogo‘ A, BW.
»	—	» 24	,zrobi‘ A, W1; ,zada‘ BW.
»	—	» 25	,całą‘ A, W1; ,czarną‘ BW.
»	—	» 26	,on‘ A, W1; ,Roch‘ BW.
»	—	zam.	w. 28: ,Więc się rzucili wstecz z ogromnym krzykiem‘ BW.
»	—	w. 30	,zatrzymawał‘ A, W1; ,zatrzymywał‘ BW.
»	280	» 1	,Ale... w ognistym‘ A, W1; ,I tak... w morderczym‘ BW.
»	—	zam.	w. 2: ,Folgi nie dając sobie w tej robocie‘ BW.
»	—	w. 3	,Tuż Jan‘ W1; ,Błażej‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 4: ,Tuż za Zatratą dźwigał, jak1 grabliska‘ A, BW1; ,niósł niby‘1 A.
»	—	»	w. 6: ,Łby kędzierzawe, i pod kosę ciska‘ BW.
»	—	w. 7	,wołania‘ A, W1; ,chrapania‘ BW.
»	—	» 11	,płacząc‘ A, W1; ,jęcząc‘ BW.
»	—	» 13	,wali, nie bacząc‘ A, W1; ,bije, nie patrząc‘ BW.

[503]

Str.	280	w. 14	,rąbie‘ A, W1; ,miażdży‘ BW.
»	—	» 15	,przed sobą krwawą drogę‘ A, W1; ,szeroką drogę sobie‘ BW.
»	—	» 16	,Nie czuje‘ W1; ,Nie czując‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 17: ,A rąbiąc przez wierzch, coraz to zachlipie‘ BW.
»	—	w. 18	,Właśnie jakoby‘ A, W1; ,Jakoby właśnie‘ BW.
»	—	» 20	,jako więc‘ A, W1; ,jak czynią BW.
»	—	» 21	,Sznurkują‘ A, W1; ,Sznurkując‘ BW.
»	—	» 24	,Wy dusze‘ A, W1; ,cienko: Ha‘, BW.
»	—	» 25	,wy!... Czorty!‘ A, W1; ,Niedusze!‘ BW.
»	—	zam.	w. 26: ,Znać, jak derkacza, gdy skrzypi na rosie‘ BW.
»	281	,zam.	w. 1: ,Co łupnie, wzdycha i w głos przerywanie‘ BW.
»	—	w. 3	,Tak‘ A, W1; ,To‘ BW.
»	—	» 11	,ciężka piorunami‘ A, W1; ,mroczna i milcząca‘ BW.
»	—	zam.	w. 12: ,Z której bez grzmotu błysk pada złowrogi‘ BW.
»	—	w. 13	,czyniąc‘ A, W1; ,czynił‘ BW.
»	—	» 14	,trupa strącał‘ A, W1; ,strącając łby‘ BW.
»	—	» 16	(po bokach) ,u głowy‘ A, W1; ,na głowie‘ BW.
»	—	» 21	,w sobie zwarta‘ W1; ,zwarta w sobie‘ A,
»	zam.	w. 21	— 22:
			,Tak niedostępna i tak twardo zbita, Że niczem przeciw dębowe tarany!‘ BW.
»	—	» 23	,zęboma‘ W1, BW; ,zębami‘ A.
»	—	zam.	w. 24 ,Tak już lud w sobie był zapamiętany!‘ BW.
»	—	w. 25	,srogą‘ W1; ,wielką‘ A; ,dziką‘ BW.
»	—	» 26	,oną‘ A, W1; ,ową‘ BW.
»	282	» 4	,zginął‘ W1; ,skonał‘ A, BW.
»	—	» 5	,do‘ A, W1; ,ku‘ BW.
»	—	» 6	,Pietra Bandysa‘ A, W1; ,Kosa Marcina‘ BW.
»	—	zam.	w. 8—10:
		,Ciszkiem zaszedłem czarnym od ogona, Dopieroż — hura!... Skoczylim, jajk z procy, I w nich!... My w pozad, a z przodu czerwona‘ BW.
»	—	w. 11	,Rocha Zatraty‘ A, W1; ,Kłonica Rocha‘ BW.
»	—	» 13	,Ryczą‘ A, W1; ,Lecą‘ BW.
»	—	» 17	,były‘ W1; ,było‘ A, BW.
»	—	» 20	,gwałt, bójka‘ W1; ,gwałt, bój ten‘ A; ,bój, nędza‘ BW.
»	—	» 22	,w parach‘ A, W1; ,w krzywdzie‘ BW.

[504]

Str.	282	zam.	w. 24: ,W dom wpadlim1, wszystko potłuklim w facendzie‘ BW1; (W dom) 1 ,Wpadlimy‘ A.
»	—	w. 27	,Mordować lecim‘ A, W1; ,Lecim mordować‘ BW.
»	—	» 28	,zawali‘ A, W1; ,zapada‘ BW.
»	283	» 1	,Nad nami‘ W1; (A za nim) ,Nad głową‘ A.
»	—	» 2	,żagwiami‘ W1; ,ożogiem‘ A,
»	—	zam.	w. 1—2:
			,Za nim się dymy czarnym korowodem Ciągną. Lud sobie ożogiem przyświeca‘ BW.
»	—	w. 6	,oczy górą‘ A, W1; ,twarze, oczy‘ BW.
»	—	zam.	w. 9: ,Więc gdy nasz tętent zagrzmiał, a czerwony‘ BW.
»	—	w. 10	,Puścił przez niebo‘ A, W1; ,Żar puścił w niebo‘ BW.
»	—	» 12	,usrebrzoną‘ A, W1; ,wysrebrzoną‘ BW.
»	—	zam.	w. 13—14:
	,Sam srebrny, wyszedł do nas w dzwonów jęku, Wysoki, siwy ksiądz, co krzyż miał w ręku‘ BW. ,Ksiądz (biały do nas wyszedł) wyszedł przeciw nam, a miał krzyż w ręku‘ A.
»	—	zam.	w. 17: ,A ksiądz też stanął i patrzał — bez słowa‘ BW.
»	—	w. 18	,Tylko‘ A, W1; ,A zaś‘ BW.
»	—	» 20	,zajarzyła‘ A, W1; ,rozjaśniała‘ BW.
»	—	» 23	,A bądźże Twa‘ A, W1; ,gdzie jest Twoja‘ BW.
»	—	» 24	,A nie daj-że nam‘ A, W1; ,Czy nam już tutaj‘ BW.
»	—	zam.	w. 25: ,Gdzie my sieroty? A gdzie chaty, pola?...‘ BW.
»	—	w. 26	,A broń!‘ A, W1; ,Chryste!...‘ BW.
»	—	» 28	,odchodzi‘ A, W1; ,odpływa‘ BW.
»	—	» 29	,Więc‘ W1; (Tak) ,Więc‘ A; ,Tak‘ BW.
»	—	» 30	,huknę‘ A, W1; ,krzyknę‘ BW.
»	284	» 2	,ów jasny‘ W1; ,miesięczny‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 3: ,A tu nad nami wszystkie dzwony biją‘ A, BW.
»	—	w. 4	,Ażeśmy‘ W1; ,I tak my‘ A, BW.
»	—	» 5	,jak nie hukniem‘ A, W1; ,hukniem razem‘ BW.
»	—	zam.	w. 6—7:
		,Jakby zawieja zerwała się sroga Dusz, co gdzieś w niebo lecą pod gwiazdami‘ BW.
»	—	od w.	9—34 i str. 285 w. 1—32 w BW. brak.
»	—	» 34	,słowami rzewnemi‘ W1; ,słowy urwanemi‘ A.
»	285	» 1	,polska‘ W1; ,matko‘ A.
»	—	zam.	w. 3: (Co płaczesz za mną, okryta żałobą) ,Ojczystej... która płaczesz tam w żałobie‘ A.

[505]

Str.	285	zam.	w. 18: ,Z piersią, lnem siwym płótnianki nakrytą‘ A.
»	—	w. 22	(Rzuciłem) ,Zdradziłem‘ A.
»	—	» 25	,z tych‘ W1; z swych‘ A.
»	—	» 28	,murów‘ W1; ,muru‘ A.
»	—	po w.	30:
		(Lecz już) ,A przez kwiecistych okien wirydarze (Jęły) Poczęły cicho iść miesięczne blaski I rozświetliły gorące w łzach twarze (Płachty) Chusty, sukmany, kapoty, zapaski, Tak nad skruszone bieląc się nędzarze, Co się cisnęły przed same balaski (Srebrzystość Pana Jezusowej łaski) Jak hostja w świętej swojej bieli, Którą my w dusze zbolałe przyjęli‘ A.
»	289	» 7	,dwoma‘ W1, BW; ,dwiema W2—3
»	291	» 11	,żytniej‘ BW; ,żytnej‘ W1;.
»	—	po w.	14:
		,Tak mówił Bugaj Piotr, a głos szedł z wnętrza, Jakoby z żywej i otwartej rany, A on, gdzie odsyp najwyższy wał spiętrza, Wparł się w piach mokry oboma kolany. Już fala bije po nim, która prędsza, Już na pierś skacze, już szarpie sukmany, Już przez łeb... Nie czuł, tak żal w nim był srogi. Dopieroż ja go za kark i na nogi! Chwiał się chłop chwilę, jakby łyknął z kwartę, Mokra czupryna zwisnęła na oczy, A te źrenice szeroko otwarte Błędnie chodziły po modrej roztoczy... Tak zaraz baby uczynią mu wartę, Iż to i słowo tak człeka zamroczy, Tak go rozchmieli, rozbierze tak w sobie, Że klęśnie, jakby po wielkiej chorobie‘. BW.
»	292	w. 12	,nieobjętych‘ W1, BW; ,obojętnych‘ W2—3.
»	—	zam.	w. 15: ,Jarmark był. Kipiel okrutna i mrowia‘ BW.
»	—	w. 27	,A‘ W1, BW; ,I‘ W2—3.
»	294	porządek strof w BW: 1) Wielka to rzecz... 2) I zaraz mi się... 3) Zaczem się zwarli...
»	—	w. 7	,Zaczem‘ W1; ,Tak my‘ BW.
»	—	» 31	,po placu‘ W1; BW; ,na placu‘ W2—3.
»	295	» 23	,A‘ W1; ,Więc‘ BW.
»	296	» 9	,Kos‘ W1; ,Roch‘ BW.
»	297	» 9	,ona‘ BW; ,owa‘ W1.
»	298	» 5	,Skróś‘ W1, BW; ,Śród‘ W2—3.

[506]

Str.	299	w. 26	,Więc‘ W1; ,Aż‘ A, BW.
»	300	» 5	,bystrym‘ W1; ,prędkim‘ A, BW.
»	—	» 6	,z brzega‘ W1; ,z brzegu‘ A, BW.
»	—	» 10	,Tedy ja‘ W1; ,Tak tedy‘ A, BW.
»	—	» 26	,se go‘ W1; ,go se‘ A, BW.
»	301	» 6	,(doktora) ,dochtora‘ A.
»	—	» 7	,doktór‘ W1; ,dochtór‘ A, BW.
»	—	» 12	,doktory‘ W1; ,dochtory‘ A, BW.
»	—	» 15	,Dajesz‘ W1; ,Daję‘ A; ,Daje‘ BW.
»	—	» 22	,Wszystko‘ W1; ,Wzzyćko‘ A, BW.
»	302	» 9	,Do farmów‘ A, W1, BW; ,Do domów‘ W2—3.
»	—	zam.	w. 11: ,Ale Marychnę w mig pojęły baby‘ A, BW.
»	—	w. 19	,na przybysze‘ W1; ,są ajrysze‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 20: ,Taki ta naród! — I biskup się wiedzie‘ A, BW.
»	—	w. 21	,I proboszcz‘ W1; ,Z ajryszów‘ A, BW.
»	—	« 23	,Choć w piąci mile‘ W1; ,Piąci dolarów‘ A, BW.
»	—	» 27	,Odrzecze Kasia‘ W1; ,Rzecze Marychna‘ A, BW.
»	304	» 7	,kamary‘ W1; ,ofisy‘ A, BW.
»	—	» 30	,Zeskoczył W1; ,Skoczył‘ (10 zgł.!) A, BW.
»	—	» 31	,czapkę‘ W1, BW; ,czapę‘ A.
»	—	» 32	,grzecznie‘ W1; ,jak szlachcic‘ (12 zgł.!) A, BW.
»	305	» 3	,Witajcie‘ W1, BW; ,Witajcież‘ A.
»	—	» 5	,Zaczem złazilim‘ W1; ,Tak my złazili‘ A, BW.
»	—	» 8	,Kasieńkę‘ W1; ,Marychnę‘ A, BW.
»	306	» 4	,dom‘ W1; ,haus‘ A, BW.
»	—	» 16	,rok wielki‘ W1; ,jakiś rok‘ A, BW.
»	—	» 25	,mai!... Bom dia pae!‘ W1; ,Muser!... Gudbai Faser!‘ A, BW.
»	307	zam.	w. 8: ,Wrzasną: Frank, Czarli, Misbasia, Miskata!‘ A, BW.
»	—	w. 32	,jest‘ w A. brak.
»	308	zam.	w. 21—23:
			,A owi: — Pod busz idziem! A zaś z buszu W łąki! — Ruszylim pełni animuszu. Dzieci, psy, baby, wszystko. Jeden ostał‘ A, BW.
»	—	w. 20	w A, BW. brak.
»	—	» 30	,we‘ W1; BW; ,na‘ A.
»	309	» 1	,Ruszylim kupą‘ W1; ,Ha, wola boska!‘ A, BW.
»	—	» 2	,ta «rosa»‘ W1; ,zaś ów busz‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 7—8:
			,Płótniane jópy, na łbach kapelusze, Jak młyńskie koła. Tak poszlimy w busze‘ A, BW.
»	—	w. 11	,mchami‘ W1; ,mechem‘ A, BW.
»	310	» 3	,gaj‘ W1; ,busz‘ A, BW.

[507]

Str.	310	w. 4	,szła naganka‘ W1; ,naganka szła‘ A, BW.
»	—	» 6	,Smyrnął‘ W1; ,Smyrgnął‘ A, BW.
»	—	» 12	,gajem‘ W1; ,buszem‘ A, BW.
»	—	» 28	,I tak mi‘ W1; ,Ze mną i‘ A, BW.
»	311	» 5	,ile‘ W1, BW; ,co go‘ A.
»	—	» 19	,pójdźcie‘ W1; ,pódźcie‘ A, BW.
»	—	» 22	,z wielkiej‘ A, BW; ,w wielkiej‘ W1—3.
»	312	» 7	,Wnet‘ W1; w A, BW brak.
»	—	» 11	,odblaski, W1—3, BW; ,oblaski‘ A.
»	—	» 26	,tak rozum‘ W1, BW; ,w sobie tak‘ A.
»	—	» 30	,wnet‘ W1; ,on‘ A; ,to‘ BW.
»	313	» 23	,te «kazy», te «rosy»‘ W1; ,te hauzy, te busze‘ A, BW.
»	—	zam.	w. 24: ,A tylko — w dzieciach szczepcie polską duszę!‘ A, BW.
»	314	w. 21	— 28 w A, BW. brak.
»	315	» 21	— 30 i str. 316, w. 1—5 w BW brak.
»	315	» 13	— 20 A; w W1, BW brak.
»	—	» 25	,niebieską‘ W1; ,anielską‘ A.
»	—	» 27	,na swój‘ A; ,na cudzy‘ W1.
»	316	zam.	w. 2—4:
			,Choć Polska — w same oczy Rzymu świeci, Od męki jasna, a od wiary sroga, A toć Prusaki juchy męczą dzieci‘ A.
»	—	w. 5	,A toć nas więżą‘ W1; ,Za polski pacierz‘ A.
»	—	» 7	,podniósł‘ W1; ,poniósł‘ A.
»	—	» 8	,Na pierś opadną‘ W1; ,Na piersi spadną‘ A.
»	—	» 10	,Więc ja: — Bywalić‘ W1; ,Więc rzekę: — Bylić‘ A.
»	—	» 13	,Na ten‘ W1; ,Het na‘ A.
»	317	» 7	,nie dał dziecku‘ W1; ,dziecku nie dał‘ A, BW.
»	—	» 13	,kimsi‘ A; ,kimści‘ W1; ,kimci‘ BW.
»	—	» 19	,onej‘ A; ,owej‘ W1, BW.
»	—	» 21	,święci‘ W1; ,święcia‘ A, BW.
»	—	» 22	,korabiowa‘ W1; ,korablowa‘ A, BW.
»	318	» 20	,zorze‘ W1, BW; ,zorza‘ A.
»	—	» 24	brzmiał pierwotnie w A: ,Tak skoczę, choć mnie sen jeszcze borykał‘.
»	320	» 1	,letko‘ A; ,lekko‘ W1, BW.
»	—	» 19	,braciaż‘ A; ,bracia‘ W1, BW.
»	321	» 2	,Ja muszę z wami!‘ W1; ,Ja pójdę‘ (9 zgł.!) A, BW.
»	323	» 19	,Przelatywały‘ W1; ,I przylatały‘ BW.
»	324	» 27	,zara‘ W1; ,zaraz‘ BW.
»	325	» 1	,Żryj‘ W1; ,Zryj‘ BW.
»	—	» 5	,Tak się ciszkiem zwinął‘ W1; ,Tak się zwinął‘ (9 zgł.!) BW.

[508]

Str.	326	w. 11	,Więc ustał we mnie‘ W1; ,Tak we mnie ustał‘ BW.
»	328	» 12	,Tylko‘ W1; ,Tyle‘ BW.
»	330	» 20	,to‘ W1; ,do‘ BW.
»	332	» 14	,do‘ W1; ,od‘ BW.
»	334	zam.	w. 32: ,Gdzieby robotę znalazł? Przy ładunku‘ (s) BW.
»	335	w. 27	,tanio kupić‘ W1; ,kupić, pchał się‘ BW.
»	336	» 2	,pojrzy‘ W1; ,spojrzy‘ BW.
»	—	» 3	,Jan, W1; ,Dżon‘ BW.
»	—	» 11	,Więc‘ W1; ,Tak‘ BW.
»	337	» 4	,twych słów‘ W1; ,słów twych‘ BW.
»	—	» 5	,do was‘ BW, W1; ,list ten‘ Kr.
»	—	» 6	,Z struchlałem‘ BW, W1; ,Z bijącem‘ Kr.
»	—	» 8	,przez moc‘ BW, W1; ,siłą‘ Kr.
»	—	» 9	,puszcze... góry‘ BW, W1; ,góry... puszcze‘ Kr.
»	—	» 10	,hań‘ BW, W1; ,tam‘ Kr.
»	—	zam.	w. 13: ,Gdzie jest nasz zagon kłosami nakryty‘ Kr.
»	—	w. 15	i 16 ,radbym‘ BW, W1; ,chciałbym‘ Kr.
»	—	zam.	w. 17: ,W oczach mi tylko tak stoi jak żywa‘ Kr.
»	—	w. 18	,Ta nasza strzecha‘ BW, W1; ,Bielona chata‘ Kr.
»	—	zam.	w. 21: ,A że1 wieści nikt żadnej nie poda‘ Kr. 1 ,mi‘ Prz. P.
»	—	w. 22	,je‘ BW, W1; ,jest’ Kr.
»	—	» 23	— 26 następują w Kr. w takim porządku: 25, 26, 23, 24.
»	—	zam.	w. 24: ,I jak tam żóraw idzie w cembrowinę‘ Kr.
»	—	w. 25	,I... żaroty‘ BW, W1; ,Więc... tęsknoty‘ Kr.
»	—	» 26	,tęskności‘ BW, W1; ,żałości‘ Kr. Prz. P.
»	—	po w.	28:
			,A jak z odpustu obrazik kto bierze I patrzy w niego i nosi na szyi, Tak ja w tę chatę mówiący pacierze Patrzę by w obraz Panienki Maryi, Za świętość sobie mając one1 ściany 1 ,owe‘ Prz. P. I próg i białe na gnieździe bociany. Kr. Prz. P.
»	338	w. 1	,tutaj przygniotła‘ BW, W1; ,ciężka zwaliła‘ K.
»	—	» 3	,pewnie‘ BW, W1; ,pewno‘ Kr.
»	—	zam.	w. 4: ,Bez czterech desek, bez własnej mogiły‘ Kr.
»	—	w. 5	,Bo tu moc‘ BW, W1; ,Bowiem czerń‘ Kr.
»	—	» 6	,rzucają w morze, a‘ BW, W1; ,w dół wloką pospólny‘ Kr.
»	—	» 7	,wielkich‘ BW, W1; ,z onych‘ Kr.
»	—	zam.	w. 8: ,Co mnie skusiły tu, w te cudze kraje‘ Kr. Prz. P.
»	—	w. 12	,Brzoza‘ BW, W1; ,Brzózka‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 13	,wpisał te smutki‘ BW, W1; ,pisał dzień cały‘ Kr. Prz. P.

[509]

Str.	338	w. 15	,co w piersiach mam‘ BW, W1; ,serca do was‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 16	,ato matusi‘ BW, W1; ,oto maleńki‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 18	,oddały‘ BW, W1; ,podały‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 20	,Matko niż na świat‘ BW, W1; ,Niźli ja tutaj‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 21	,jest‘ BW, W1; ,i‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 22	,zwierz‘ BW, W1; ,wilk‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 24	,nocą‘ BW, W1; ,w nocy‘ Kr. Prz. P.
»	—	zam.	w. 27—28:
			,Czy też miał ciepło dobytek w oborze I czy już wiosną pachnie, czy mróz trzyma‘ Kr. Prz. P.
»	—	w. 29	,dusza we mnie‘ BW, W1; ,we mnie dusza‘ Kr. Prz. P.
»	—	zam.	w. 31—32:
			,Leciałbym do was jak ten gołąb siwy Albo jak słomka, ciągnąca o wschodzie‘ Kr. Prz. P.
»	—	Układ strof po w. 32 w Kr, PrzP:
		1) A teraz żegnam i kłaniam się pięknie (str. 339 w. 13) 2) Żegnam już wszystkie życzliwe sąsiady ( » 339 » 19) 3) Oj, leciałbych ja, by gołąb ten siwy ( » 338 » 31) 4) Więc trudne rzeczy są i podaremne ( » 339 » 5) 5) Teraz mi dajcie bić z wieży we dzwony ( » 339 » 23)
»	339	w. 1	,zdaje‘ BW, W1; ,widzi‘ Kr. Prz. P.
»	—	zam.	w. 3—4:
		,Bo w studni na dnie miesiączek tam leży, A krzyżem świętym znaczony chleb w dzieży‘ Kr. Prz. P.
»	—	po w.	4:
		,I widzi mi się, bym znowu na uwrocie Za pługiem stanął, a huknął na woły, A pojrzał w pole, płoniące się w złocie, Tobym wnet zmocniał i byłbym wesoły. Ale że teraz struchlałe mam kości Od wielkich ogniów słońca i tęskności. Tu ziemia nie ta i nie czuje człeka, Jak łan rodzony, co się z nim rozumie, Chata od chaty bezdrożem ucieka, A dusza głuchnie w okrutnych puszcz szumie, I niebo się tu przegradza od ziemi Stogami głazów nieprzezwyciężonemi‘ Kr, PrzP.

[510]

Str.	339	w. 7	,pomrę‘ BW, W1; ,umrę‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 8	,co wichrem się miota‘ BW, W1; ,wprost, gdzie nasze wrota‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 9	,Pójdę i trafię‘ BW, W1; ,I trafię, dojdę‘ Kr. Prz. P.
»	—	» 11	,A teraz‘ BW, W1; ,Więc was‘ Kr. Prz. P.
»	—	zam.	w. 15: ,Albo zawierkiem cicho co zarusza‘ Kr. Prz. P.
»	—	w. 16	,matuś‘ BW, W1; ,matko‘ Kr, PrzP.
»	—	» 17	,Żegnam już wszystkie‘ BW, W1; ,A teraz żegnam‘ Kr, Prz. P.
»	—	zam.	w. 19: ,Miedze i łąki, wygony i sady‘ Kr, PrzP.
»	—	»	» 21—23:
		,I kosę moją żegnam już i wrota, Com tu jest tułacz bez nich i sierota. A teraz dajcie bić za mnie we dzwony‘ Kr. PrzP.
»	—	w. 26	,I ostaj‘ BW, W1; ,Ostajcież‘ Kw, PrzP.
»	—	» 27	,Matuchno‘ BW, W1; ,Mateńko‘ Kr, PrzP.
»	—	» 28	,I kłaniam wam się‘ BW, W1; ,Kłaniam się do was‘ Kr, PrzP.
»	340	w. 18	,ciężkiej‘ W1; ,twardej‘ BW.
»	342	» 6	,liczby... pomiary‘ W1; ,funty... dolary‘ BW.
»	346	» 21	— 28 w BW brak.
»	350	» 6	,już‘ W1; ,a‘ BW.
»	351	zam.	w. 5: ,Chwycił za wiosło, sparł nogę o skrzynie‘ BW.
»	352	w. 31	,kiedy wtem Jan‘ W1; ,gdy wtem Filip‘ BW.
»	353	» 4	,Kosowie‘ W1; ,Stachowie‘ BW.
»	—	» 22	,głębie‘ W2—3; ,gębie‘ W1, BW.
»	355	» 9	,w pasji‘ W1; ,z pasji‘ BW.
»	358	zam.	w. 13—16:
			,Alić, jak kwiecie, na długie zbyt słoty Opuszcza listki i czyni się mrące, Tak one, głowy stuliwszy i barki, Szły, jak uwiędłe od owej węglarki‘ BW.
»	359	w. 26	,tu‘ W1; ,już‘ BW.
»	360	» 11	,ku drzwiom‘ W1; ,we drzwi‘ BW.
»	361	zam.	w. 26: ,A nam trza prędko stąd, nim brzask zaświeci‘ BW.
»	—	w. 29	,ciągnęły tam‘ W1; ,ciągły długim‘ BW.
»	362	» 12	,rzeczy‘ W1; ,jasne‘ BW.
»	363	» 4	,Nadbużne‘ W1; ,Nadbrzeżne‘ BW.

[511]

Str.	363	w. 5	,świat cały ci‘ W1; ,kraj cały ci‘ BW.
»	—	» 6	,rusałecznego‘ W1; ,rusałczanego‘ BW.
»	364	» 11	,skrawo‘ W1; ,krwawo‘ BW.
»	—	» 17	,Aż patrzę prawie‘ W1; ,Ażci raz patrzę‘ BW.
»	—	» 32	,zachrypi‘ W1; ,zachrypie‘ BW.
»	367	» 22	,Najpierw‘ W1; ,Popierw‘ BW.
»	368	» 9	,onych‘ W1; ,owych‘ BW.
»	—	» 4	— 17 następują w BW, po w. ,Jął się na tamę walić, jak upiory‘ (str. 367 w. 22).
»	—	» 29	,Otrębująca‘ W1; ,Odtrębująca‘ BW.
»	369	» 21	,się jej‘ W1; ,jej się‘ BW.
»	371	» 22	,kroku‘ W1; ,krokiem‘ BW.
»	372	» 8	,A‘ W1; ,Lecz‘ BW.
»	377	» 17	,się‘ Wyd.; ,cię‘[14] BW, W1.
»	379	» 16	,za wiosny‘ W1; ,za ciepłym‘ BW.
»	381	» 4	,Pokazowała‘ W1; ,Pokazywała‘ BW.
»	382	» 8	,ługi‘ Wyd.; ,jugi‘ BW, W1.
»	—	» 9	,wzięła‘ W1; ,jęła‘ BW.
»	383	» 7	,trzasło mu‘ W1; ,mu trzasło‘ BW.
»	—	» 19	,się wnet wszystko‘ W1; ,wszystko się wnet‘ BW.
»	385	» 28	,A patrząc‘ W1; ,Czekając‘ BW.
»	—	» 30	,czekałem‘ W1; ,patrzałem‘ BW.
»	387	» 24	,jak‘ W1; ,aż‘ BW.
»	388	» 16	,podcieniu‘ W1; ,podsieniu‘ BW.
»	—	» 18	w BW brak.
»	—	» 31	,burniacki‘ W1; ,Burniaków‘ BW.
»	389	» 18	,Jeno‘ W1; ,Ale‘ BW.
»	391	zam.	w. 14: ,Dzieci, jak amen, będą Angielczyki‘ BW.
»	392	w. 13	,z daleka wołał‘ W1; ,już wołał: Słyszcie‘ BW.
»	—	» 16	,mając w piórach‘ W1; ,w piórach mając‘ BW.
»	—	» 27	,boki‘ W1; ,ręce‘ BW.
»	393	» 1	,od‘ W1; ,My z‘ BW.
»	—	» 15	,w kupie‘ W1; ,w kupę‘ BW.
»	393	w. 21	,są wolne do‘ W1; ,wolne są dla‘ BW.
»	—	» 26	,jak przedtem‘ W1; ,jako wpierw‘ BW.
»	394	» 7	,Cichoj bo‘ W1; ,A cichoj‘ BW.
»	—	» 8	,szopa‘ W1; ,izba‘ BW.
»	—	» 21	,Boża męka zrąbana‘ W1; ,Bożą mękę zrąbano‘ BW.
»	—	» 23	,W pustkach, po lasach‘ W1; ,W piasku na pustce‘ BW.
»	—	» 27	,upadł‘ W1; ,leżał‘ BW.

[512]

Str.	395	w. 20	,świtaniu‘ W1; ,świtanie‘ BW.
»	—	» 24	i 25 ,Poredzą!‘ W1; ,Poradzą‘ BW.
»	—	» 28	,Dość to‘ W1; ,Dosyć‘ BW.
»	—	» 29	,wszystkie dzwony‘ W1; ,dzwony same‘ BW.
»	—	» 30	,poschodzą z obrazów‘ W1; ,z obrazów poschodzą‘ BW.
»	—	» 31	,siędą w ławkach‘ W1; ,w ławkach siędą‘ BW.
»	396	» 3	,Lecz‘ W1; ,Tu‘ BW.
»	—	» 10	,chłopy‘ W1; ,chłopcy‘ BW.
»	—	zam.	w. 15: ,Wtem Roch Zatrata srogo się napuszy‘1 BW.
»	—	w. 17	,W boki się zeprze‘ W1; ,Pierś naprzód poda‘ BW.
»	—	zam.	w. 18: ,Podniesie rękę w górę i zawoła‘ BW.
»	—	w. 21	,mur ma‘ W1; ,ma od‘ BW.
»	—	» 22	,A zaś‘ W1; ,Mur, a‘ BW.
»	—	» 24	,zostało‘ W1; ,ostało‘ BW.
»	—	» 26	,zaś chrzcone‘ W1; ,ochrzczone‘ BW.
»	397	» 16	,poredzą‘ W1; ,poradzą‘ BW.
»	—	» 19	,Roch‘ W1; ,ów‘ BW.
»	—	» 21	,nie bójcie się‘ W1; ,nie bójta się‘ BW.
»	—	» 23	,tę‘ W1; ,swą‘ BW.
»	—	» 24	,Na cóżby‘ W1; ,To na cóż‘ BW.
»	—	zam.	w. 27: ,W worku nie będzie kupał! Jeno sp9ta‘ BW.
»	—	w. 28	,Któżeś ty‘ W1; ,A ktoś ty‘ BW.
»	—	» 30	,drzewianej‘ W1; ,drewnianej‘ BW.
»	398	» 6	,piorunie‘ W1; ,pierunie‘ BW.
»	—	» 8	,dbając... Popróżno‘ W1; ,bacząc... Daremnie‘ BW.
»	—	zam.	w. 13: ,A w każdem serdcu była rana krwawa‘ BW.
»	—	w. 30	,kartę‘ W1; ,karta‘ BW.
»	399	» 1	,A chociaż nam‘ W1; ,Marnie żyjem‘ BW.
»	—	» 2	,To‘ W1; ,A‘ BW.
»	—	» 3	,to‘ W1; ,więc‘ BW.
»	—	» 4	,płacić‘ W1; ,spłacić‘ BW.
»	—	» 5	,połowę‘ W1; ,w połowę‘ BW.
»	—	zam.	w. 8: ,Palcem rachować jął Żuk. Był w liczeniu‘ BW.
»	—	w. 12	,na‘ W1; ,i w‘ BW.
»	—	» 17	,wstrzymalim‘ W1; ,wstrzymując‘ BW.
»	—	» 18	,kościstą‘ W1; ,wzniesioną‘ BW.
»	—	» 28	,Rzekąc: — ,Ii‘ W1; ,I rzecze‘ BW.
»	400	w. 4	,się‘ W1; ,i‘ BW.
»	—	» 13	,chcecie‘ W1; ,chceta‘ BW.
»	—	zam.	w. 18: ,Aż się to w oczach srebrzy, złoci, świeci‘ BW.
»	—	w 29:	,No, macie wasze żniwo... Wasze snopy‘ BW.
»	—	w. 23	,Więc‘ W1; ,A‘ BW.
»	—	» 26	,dawno‘ W1; ,w bagno‘ BW.
»	—	zam.	w. 31: ,Toć wy jak ociec nam!... Rozwarł ramiona‘ BW.

[513]

Str.	401	w. 4	,wiją‘ W1; ,ciągną‘ BW.
»	—	» 7	,A tutaj trzaby‘ W1; ,A tuby trzeba‘ BW.
»	—	» 17	,dawało‘ W1; ,wracało‘ BW.
»	—	» 26	,zamczysto‘ W1; ,do kupy‘ BW.
»	402	» 1	,przeszło‘ W1; ,przeszły‘ BW.
»	—	» 3	,Wozem a pieszo‘ W1; ,Statkiem a wozem‘ BW.
»	—	» 4	,Nie tak więc‘ W1; ,A nie tak‘ BW.
»	—	» 5	,czajek‘ W1; ,ptaków‘ BW.
»	—	» 10	,przeznał‘ W1; ,zaznał‘ BW.
»	—	» 16	,więc‘ W1; ,ten‘ BW.
»	—	» 18	,jakby‘ W1; ,jako‘ BW.
»	—	» 20	,w sęk‘ W1; ,w młot‘ BW.
»	—	» 23	,A‘ W1; ,Że‘ BW.
»	403	» 5	,Pomrok‘ W1; ,Nie! Mrok‘ BW.
»	404	» 2	,szumiało‘ W1; ,wioniało‘ BW.
»	—	» 5	,różnobarwną‘ W1; ,różnowzorą‘ BW.
»	—	» 7	,W szyku‘ W1; ,W pary‘ BW.
»	—	» 8	,lica‘ W1; ,lico‘ BW.
»	—	» 10	,O której brat mi‘ W1; ,Co w niej brat ksiądz‘ BW.
»	—	» 20	,popierw‘ W1; ,zpierwa‘ BW.
»	404	zam.	w. 24: ,Jakoby wyrósł z tej siwej sukmany‘ BW.
»	—	w. 28	,znał się‘ W1; ,czuł się‘ BW.
»	—	» 32	,tej miłej ziemi‘ W1; ,ojczyźnie miłej‘ BW.
»	405	» 24	,Znak to, że ocean‘ W1; ,Znak, że ocean‘ BW.
»	—	» 30	,swoich‘ W1; ,twoich‘ BW.
»	406	» 1	,i na twe‘ W1; ,na twoje‘ BW.
»	—	» 9	,co z wiatrem polata‘ W1; ,za wiatrem co lata‘ BW.
»	—	zam.	w. 14: ,Aż żar się w tobie rozjarzy tajony‘ BW.
»	—	w 15	,Niechaj‘ W1; ,A niech‘ BW.
»	—	» 16	,swojej‘ W1; ,twojej‘ BW.
»	—	» 17	,na życie‘ W1; i życie‘ BW.
»	—	» 21	,łzów‘ W1; ,łez‘ BW.
»	—	» 24	,cała‘ W1; ,pójdziesz‘ BW.
»	—	zam.	w. 27: ,Z bladości onych zórz, co już tlą w niebie‘ BW.

---

Przypisy

1. Łohiszyn (tak w Słowniku Geogr. i tak stale pisze K.) poprawiono wszędzie na Łahiszyn, gdyż tak brzmi dziś urzędowa nazwa tego miasteczka.
2. Gra w mora (P. A.)
3. ...katu urwany! — coś się katowi urwał pod szubienicą. Jest to mylna odmiana stp. zwrotu, ,Porwaneś katu lub djabłu‘ (wymawiano z powodu a pochylonego: ,Porwąneś‘ a pisano zwykle ,Porwoneś‘). Imiesłów czasu przeszłego tak czynny, jak bierny, wyrażał także rozkaz lub życzenie: gw. ,Poszedł‘! (ros. ,Paszoł‘!) — jeszczeć tu! strać się! — stp. ,Porwaneś katu‘ — bądź przez kata porwany, niech cię kat porwie! (,Katu‘ — trzeci przypadek przy stronie biernej zam. zwrotu przyimkowego: od, przez kata).
4. Cztery ostatnie wiersze tej strofy tylko w A.
5. Dwa wiersze tylko w A.
6. Wierszy 13—16, 21—24 i 32—40 w BW brak.  Numeracja wierszy dotyczy strony 441.
7. Poetka, słysząc ten wyraz w brzmieniu ,zárota‘ (a pochylone), pisze stale ,żorota‘. Podobnie ,zgło‘ w obawie mazurowania zamienia na ,żgło‘. W obu wypadkach przywracamy formy właściwe.
8. Raubszyce — kłusowniki (P. A.).
9. Wyraz jug (strona południowa, południe), znany innym językom słowiańskim, w polskim zaginął i nie jest znany słownikom. K. chciała go znowu przyswoić językowi (Imagina 115, w. 9). Miejsce to jednak nie byłoby na to właściwe: ,Stąd aż do juga (południowej strony) kukurydz tylko i fasola czarna sadzona być ma‘... Jest to niedorzeczność. Raczej przypuścić należy pomyłkę juga zamiast ługa, którą sobie tak tłumaczymy, że poetka, słysząc z ust ludu ŭug, oddała to mylnie na piśmie przez jug podobnie, jak gw. zárota, pisze stale żorota.
10.  Błąd w druku – brak części tekstu.
11. Wyżar — ,na gruncie bagnistym lub torfowym miejsce od pożaru ziemnego wypalone, na którem w czasie mokrym ziemia zbierać się może‘ (Słownik wileński). O takiem miejscu tu mowy być nie może, tembardziej, że tu kruki i kanie się zlatują, a nie ptactwo wodne, jak str. 363 w. 15 «kaczor rwie się ponad wyżary». Wyżar jest więc pomyłką zam. wyżer (jak str. 223, w. 10: ,A toć tu na żer padła sępów kupa‘).
12. ,ta cała hoża‘ W^1—3 jest niewątpliwie pomyłką drukarską.
13. Zestawienie rzekomej bukwy z dynią (w. 13), a następnie zwrot, ,gdy baba ją gniecie w pulchną rędzinę‘, dowodzą ponad wszelką wątpliwość, że oba poównania wzięte są z zakresu gospodarstwa wiejskiego lub małomiejskiego, że więc mowa tu o brukwi, a nie o bukwi (orzeszku bukowym). Poetka przez nieuwagę napisała bukwa zam. brukwa i błąd ten przeszedł do BW i wszystkich wydań.
14. Jest to widoczna pomyłka druku, niedostrzeżona ani w BW ani w W¹. Oba zwroty: ,w boki się zeprze‘ i ,gęby napuszy‘ mają to samo znaczenie pewności siebie i dumy i powtarzają się niżej str. 396, w. 15 i 17.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Maria Konopnicka.