Pierwszy białoruski przekład Biblii
Dość powszechnie dominuje przekonanie, że przekłady Biblii na języki narodowe rozpoczęte zostały wraz z wystąpieniem Lutra. Przekonanie to stale jest powtarzane w rozmaitych publikacjach („XVI-wieczna Reformacja zaowocowała przekładami całej Biblii na języki narodów europejskich”), nie do końca jest jednak uzasadnione. Jakkolwiek zgodzić się trzeba, że Luter dał silny, nowy impuls dla powstawania kolejnych narodowych przekładów Biblii, to jednak jego przekład wcale nie był pierwszym. Zanim Luter przystąpił do swej pracy istniały już przekłady biblijne na niemieckie dialekty (wszystkie dokonane z Vulgaty). Istniały też przekłady na inne języki europejskie, m.in. – mało kto zapewne o tym wie – przekład na język białoruski. Dzieła tego dokonał Francysk Skaryna (ok. 1485-1551), pierwszy białoruski drukarz, uczony, publicysta, działacz kulturalny, tłumacz i pisarz epoki Odrodzenia.
Swoje studia rozpoczął na uniwersytecie w Krakowie, następnie w jakiejś nieznanej zachodniej uczelni (może Paryż?), a zakończył na uniwersytecie w Padwie. Zdobył tytuł doktora nauk medycznych i doktora filozofii. W latach 1517-1519 przebywał w Pradze i wydał tam niemal cały ST we własnym przekładzie. Najpierw 6 sierpnia 1517 wydrukował w Pradze Piesni cara Dawyda, jeże słowut Psałtyr, czyli Psałterz, w nakładzie 142 egzemplarzy. Ogólny tytuł dla całej Biblii brzmiał: „Biblia russka, wyłożena doktorom Franciskom Skorinoju, iz sławnaho hrada Połocka, Bogu ko czti i ludem pospolitym k dobromu nauczeniu”. Psałterz przełożył na staro-cerkiewno-słowiański język, wyjaśniając w komentarzu jedynie mało zrozumiałe słowa.
Przystępując do pracy nad następną księgą biblijną – Księga Hioba – uświadomił sobie, że zamiast przekładać na martwy i mało już dla współczesnego człowieka zrozumiały język, lepiej jest przekładać na język będący w aktualnym użytku. Chodzi przecież o to, by przekład był zrozumiały współczesnemu człowiekowi. W efekcie tego Księga Hioba wydrukowana 10 września ukazała się już w „russkim” języku, a dokładniej w tym ruskim, który XIX wieku nazwany zostanie białoruskim. Była to nie tylko pierwsza księga biblijna przełożona na język białoruski, ale także pierwsza wydrukowana w języku białoruskim książka. Również wszystkie następne księgi ST tłumaczył na język białoruski. 6 października wydrukował Księgę Przysłów, a 5 grudnia Księgę Syracha. Następnego roku wydał Eklezjastyk, Pieśń nad Pieśniami, Księgę Mądrości, cztery Księgi Królewskie (w jednym tomie, w nakładzie 242 egzemplarzy) i Księgę Jozuego. W 1519 roku wydana została Księga Judyty, Pięcioksiąg (każda z ksiąg w osobnym tomie), Księga Rut (w nakładzie zaledwie 8 egzemplarzy), Księga Daniela, Księga Estery, Płacz Jeremiasza i Księga Sędziów (15 grudnia w nakładzie 48 egzemplarzy).
Jednak język, na który przekładał zachował wiele staro-cerkiewno-słowiańskich cech. Niektóre słowa były już zupełnie niezrozumiałe dla współczesnego człowieka. Wiedząc o tym wyjaśniał w komentarzu wszystkie mało zrozumiałe słowa. Najwyraźniej był on zwolennikiem poglądu, że język ksiąg świętych powinien być archaizowany i powinien różnić się od zwykłego, codziennego, używanego w życiu świeckim. Język musi być dostojny i odmienny od tego języka, jakiego używa się w chwilach mało wzniosłych czy wręcz pospolitych. Taki język – uważał Skaryna – uwłaczałby powadze świętych ksiąg? Zresztą pogląd ten bardzo rozpowszechniony w tamtej epoce, nawet i dziś, w XXI wieku, ma jeszcze swoich zwolenników (nawet wśród językoznawców).
Skaryna bazował na czeskim przekładzie dokonanym XV wieku, poza tym korzystał z Vulgaty, Septuaginty i z niekompletnego staro-cerkiewno-słowiańskiego przekładu dokonanego przez Cyryla i Metodego. Nie zaglądał natomiast do oryginału hebrajskiego.
Na początku 1520 roku – wezwany przez swego mocodawcę Jakuba Babicza – opuścił Pragę, przybył do Wilna i tym samym jego praca nad ST nie została dokończona. Nie przetłumaczył Ksiąg Kronik, Izajasza, Ezechiela i Dwunastu Mniejszych Proroków. Niektórzy przypuszczają dzisiaj, że również i te księgi przetłumaczył, lecz nie zostały wydane. W kamienicy Babicza założył pierwszą w Wilnie i Wielkim Księstwie Litewskim drukarnię (rok 1520). Będąc już w Wilnie nie podjął się dokończenia ST. Może nie miał wystarczającego warsztatu naukowego. Rozpoczął natomiast pracę nad NT. W swojej drukarni wytłoczył w nakładzie 428 egzemplarzy Małuju Podorożnuju Kniżycu (1522), czyli modlitewnik. W 1525 wydał Apostoła, czyli Dzieje Apostolskie i Listy, w nakładzie 351 egzemplarzy. Krytyka z jaką spotkało się jego dzieło zniechęciła go do kontynuowania podjętej pracy. Ewangelie zostały wydane dopiero w roku 1580. Nigdy nie przetłumaczył Apokalipsy, której zresztą nie uważał za księgę kanoniczną.
Do przetłumaczonych przez się ksiąg biblijnych Skaryna pisał wstęp, posłowie i komentarze, co było nowością na tamte czasy. Oceniał w nich literacką wartość ksiąg biblijnych, informował czytelnika o sposobie rozmieszczenia materiału. Raz po raz dochodziły w nich do głosu jego obywatelsko-patriotyczne, filozoficzne, etyczne i estetyczne poglądy. Jako humanistę epoki odrodzenia cechowało go racjonalne podejście do natchnionych ksiąg biblijnych. Zgadzał się, że główną rolą Biblii jest liturgiczna, ale szeroko i w oryginalny sposób rozwodził się na temat obywatelskiej, edukacyjnej, wychowawczej i estetycznej roli Biblii.
Skaryna był przekonany, że Boże tajemnice mogą zostać zgłębione ludzkim rozumem. Biblia powinna pobudzać myśli mędrca i nauczać prostego człowieka. Stwierdzenia te brzmiały prowokująco dla prawosławnych ortodoksów jego czasów. Ogłaszali oni (np. Kurbski), że Biblia, jak i wszystkie książki Skaryny są heretyckimi i nie należy do nich zaglądać. Nie mieli oni zastrzeżeń do samego przekładu, ale nie mogli się zgodzić z racjonalnym charakterem komentarzy i poszukiwaniem w Biblii praktycznych korzyści dla współczesnego człowieka. Poza tym Skaryna zachęcał też do indywidualnego podejścia i interpretacji Biblii, a to mogło się nie podobać duchownym nie tylko prawosławnego kościoła. W tym samym czasie w podobny sposób oceniane były na Zachodzie komentarze Erazma z Rotterdamu.
Biblia Skaryny, jakkolwiek niekompletna (dokonany niewiele później przekład ukraiński był jeszcze bardziej fragmentaryczny), była pierwszą białoruską Biblią. Była też pierwszą książką wydrukowaną w tym języku. Znaczenie tej pracy polega również na tym, że została rozpoczęta jeszcze przed wystąpieniem Lutra (31 X 1517). Reformacja nie mogła go więc do tej pracy zainspirować. Pomysł dokonania przekładu musiał powstać podczas studiów na Zachodzie. Istnieją pewne przesłanki wskazujące, że w owym czasie na zachodnich uczelniach nastąpił wzrost zainteresowania Biblią. Zaowocował on wydaniami tekstu biblijnego w językach oryginalnych. Najpierw w latach 1515-1517 uniwersytet hiszpański w Alcali wydał wielojęzyczną Biblię – Polyglotta complutensis. W latach 1516-1517 drukarz Bomberg wydał w Wenecji hebrajską Biblia Bombergiana. W 1518 roku w Wenecji, staraniem kard. Ximenesa, w drukarni Aldusa, wydano Septuagintę, którą nazwano Biblia Aldina. W 1519 Erazm z Rotterdamu wydał grecki NT (na nim bazował Luter). Wzrost zainteresowania Biblią był także przyczyną powstawania nowych przekładów biblijnych jeszcze przed Lutrem, który do tego dzieła przystąpił w 1522 roku. Reformacja, w dużym stopniu, była wynikiem owego zainteresowania Biblią i zainteresowanie to po swojemu umocniła, i ukierunkowała zarazem.
Biblia w przekładzie Skaryny wydana została w sumie aż w 22 tomach, a głównym powodem tak wielkiej objętości są liczne ilustracje, ponadto wielkie, ozdobne inicjały, duże litery, no i komentarz. Niestety, przekład Skaryny, nie odegrał większej roli w historii białoruskiej kultury i niewielu potrafiło docenić wartość, jak i znaczenie tego dokonania. Cerkiew nie posługiwała się tym przekładem i nie popierała go. Nikt też nie podjął się dokończenia tego przekładu. Skaryna adresował swoją pracę do wykształconego mieszczaństwa, a ta warstwa społeczna nieliczna na Białorusi, ulegała – zwłaszcza po unii lubelskiej (1569) – stopniowej polonizacji. Niemniej jego przekład, a zwłaszcza sam fakt jego powstania, odegrał pewną rolę w rozbudzeniu białoruskiej świadomości w wieku XIX i podkreśleniu własnej odrębności względem innych wschodnich Słowian. Dzisiaj wierzący Białorusini lubią podkreślać, że pierwszą wydrukowaną w ich języku książką jest właśnie Biblia (dla ateistów jest to jedynie ważne wydarzenie kulturalne). Najważniejsza ulica w Mińsku nazwana została od imienia Skaryny (jeszcze w czasach ZSRR). Tłumaczenie Skaryny wywarło też pewien wpływ – nie tak silny jak przekład czeski – na pierwsze polskie przekłady (protestanckie). Przekładem Skaryny posługiwał się Szymon Budny, stąd liczne rusycyzmy, które przewijają się w trzech jego przekładach NT.
Leszek Jańczuk
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się na stronie dyskusji.