Pan Tadeusz (wyd. 1834)/Objaśnienia (II)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Pan Tadeusz |
| Podtytuł | czyli ostatni zajazd na Litwie. Historja szlachecka z r. 1811 i 1812, we dwunastu księgach, wierszem |
| Wydawca | Alexander Jełowicki |
| Data wyd. | 1834 |
| Miejsce wyd. | Paryż |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Str. 15, w. 20. On Horeszkom dziesiąta woda na kisielu.
Kisiel, potrawa litewska, rodzaj galarety, która się robi z rozczynu owsianego, płócze się wodą aż póki nie oddzielą się wszystkie cząstki mączne; stąd przysłowie.
Str. 23, w. 19 ..... Wołodkowicz, pan dumny, zuchwały.
Po licznych burdach, pochwycony w Mińsku, i za dekretem Trybunału rozstrzelany.
Str. 26, w. 4. Obwołał pospolite ruszenie przez wici.
Kiedy król miał zgromadzić pospolite ruszenie, roskazywał zatykać w każdéj parafji drąg wysoki z uwiązaną na wierzchu mietłą czyli wicią. I to się nazywało rozdać wici. Każdy człowiek dorosły, stanu rycerskiego, obowiązany był pod utratą szlachectwa, stawić się natychmiast pod chorągiew Wojewódzką.
Str. 27, w. 18. Brała również przydomki zwane imioniska.
Imioniska są właściwie sobrykety.
Str. 33, w. 3. Bronić Pana Pocieja.
Alexander Hrabia Pociej, wróciwszy po wojnie do Litwy, wspierał rodaków udających się za granicę, i znaczne summy przesłał do kassy Legionów.
Str. 75, w. 11. Nieco wyżéj Dawida Wóz, gotów do jazdy.
Wóz Dawida, konstellacya zwana u Astronomów Ursa major.
Str. 76, w. 11. Podobnie Pleban Mirski zawiesił w Kościele
Wykopane olbrzymów żebra i piszczele.
Było zwyczajem zawieszać przy kościołach znajdowane zabytki kości kopalnych, które lud uważa za kości olbrzymów.
Str. 77, w. 3. Był to Kometa pierwszéj wielkości i mocy.
Pamiętny Kometa roku 1811.
Str. 78, w. 18. Ksiądz Poczobut, człek sławny, był Obserwatorem.
Ksiądz Poczobut, Ex-jezuita, sławny Astronom, wydał dzieło o Zodyaku w Denderach, i obserwacyami swemi pomógł Lalandowi do obrachowania biegów księżyca. Ob. żywot przez Jana Sniadeckiego.
Str. 83, w. 2. W świcie Księcia był Książe Niemiecki Denassów.
Właściwie Książe de Nassau-Siegen. Sławny podówczas wojownik i awanturnik. Był admirałem moskiewskim i pobił Turków na Lemanie, potém sam na głowę pobity od Szwedów. Bawił czas jakiś w Polszcze, gdzie otrzymał indygenat. Pojedynek Księcia de Nassau s tygrysem, brzmiał wówczas po wszystkich gazetach Europejskich.
Str. 124, w. 2. A czy Sędzia, rzekł Major, żółtą Księgę czytał.
Żółta Księga, od okładek tak nazwana, księga barbarzyńska praw wojennych rossyjskich. Nieraz w czasie pokoju, rząd ogłasza prowincye całe za będące w stanie wojny i na mocy żółtéj księgi oddaje dowódcy wojskowemu zupełną władzę nad majątkami i życiem obywateli. Wiadomo, że od roku 1812 aż do rewolucji Litwa cała podlegała żółtéj księdze, któréj exekutorem był wielki książe Carewicz.
Str. 138, w. 14. Ciągnie za sobą długie sążniowate drzewo
Uzbrojone w krzemienie i w guzy i sęki.
Maczuga litewska robi się tym sposobem: wypatruje się młody dąb, i nacina się od dołu do góry siekierą tak, ażeby korę i miaskę rozerznąwszy drzewo z lekka poranić. W te karby wtykają się ostre krzemienie, które s czasem wrastają w drzewo i tworzą guzy twarde. Maczugi stanowiły za czasów pogańskich główną broń piechoty litewskiéj; dotąd używają się niekiedy i zowią się nasiekami.
Str. 169, w. 6. I jak jeden mieszczanin zwany Czarnobacki
Zabił Dejowa i zniosł cały pułk Kozacki.
Po powstaniu Jasińskiego, kiedy Wojska Litewskie ustępowały ku Warszawie, Moskale zbliżyli się do opuszczonego Wilna. Jenerał Dejow na czele sztabu wjeżdzał przez Ostrą Bramę. Ulice były puste, mieszkańcy zamknęli się w domach. Jeden mieszczanin spostrzegłszy armatę porzuconą w zaułku, kartaczami nabitą, wymierzył ją w bramę i zapalił. Ten jeden wystrzał ocalił wówczas Wilno; jenerał Dejów s kilku officerami zginął, reszta lękając się zasadzki odstąpiła od miasta. Niewiem s pewnością nazwiska onego mieszczanina.
Str. 153, w. 18. Taki miał koniec zajazd ostatni na Litwie.
Bywały i późniéj jeszcze zajazdy lubo nie tak sławne, dosyć jednak głośne i krwawe. Około roku 1817 Obywatel U.... w Województwie Nowogródzkiém pobił na zajeździe cały garnizon Nowogrodzki i dowódzców zabrał w niewolę.
Str. 163, w. 5. Ten za bitwę pod Nowi, ten za Preisiż-Iłow.
Zapewne Preusisch-Ẹylau.
Str. 200, w. 1. Targowiczanie potém chcieli mię zaszczycić.
Zdaje się że Stolnik zabity został około roku 1791 za czasów pierwszéj wojny.
Str. 209.
Wróżby wiosenne. Jeden Historyk rossyjski w podobny sposób opisuje wróżby i przeczucia ludu moskiewskiego przed wojną 1812.
Str. 210, w. 6. Nie biegło na ruń.
Ruń jest to zieleniejąca się ozimina.
Str. 211, w. 17. Wszyscy na połnoc: rzekłbyś że w on czas z wyraju.
Wyraj w mowie gminnéj znaczy właściwie czas jesienny kiedy ptaki wędrowne odlatują; lecieć na wyraj jest to lecieć w kraje ciepłe. Stąd przenośnie nazywa lud wyrajem, kraje ciepłe i w ogólności jakieś kraje bajeczne szczęśliwe, za morzami leżące.
Str. 215, w. 12. Księga ta miała tytuł: Kucharz doskonały.
Książka teraz bardzo rzadka, przed stukilkudziesiąt laty wydana przez Stanisława Czernieckiego.
Str. 215, w. 16. Którym się Ojciec święty Urban ósmy dziwił.
Opisywano wielekroć i malowano ową Legacyą Rzymską. Ob. Kucharz doskonały, przemowa: « Ta legacya wszystkiemu zachodniemu Państwu wielkiém będąc podziwieniem, ogłosiła w rozum nieprzebranego Pana jako i splendor domu i apparament stołu — że jeden s książąt Rzymskich rzekł: Dziś Rzym szczęśliwy mając takiego Posła. » — NB. Czerniecki sam był kuchmistrzem Ossolińskiego.
Str. 220, w. 11. Zgodnie Konfederackim Marszałkiem obrany.
W Litwie za wkroczeniem wojsk francuskich i polskich, zawiązano po Województwach Konfederacye i obrano Posłów na Seym.
Str. 222, w. 1. On to pod Hohenlinden,...
Wiadomo, że pod Hohenlinden korpus polski pod dowództwem Jenerała Kniaziewicza zdecydował wygranę.
Str. 247, w. 2. Jest podanie że Książe Radziwił-Sierota.
Radziwił-Sierota odbył dalekie podróże i wydał opis peregrynacyi swojéj do ziemi świętéj.
Str. 253, w. 14. A tymczasem wielki serwis barwę zmienił.
W szesnastym i na początku siedmnastego wieku, w epoce kwitnienia sztuk, uczty nawet były przez artystów urządzane, pełne symbolów i scen teatralnych. Na sławnéj uczcie danéj w Rzymie dla Leona X znajdował się serwis przedstawiający s kolei cztery pory roku, który służył zapewne za wzór Radziwiłowskiemu. Zwyczaje stołowe zmieniły się w Europie około połowy wieku ośmnastego, w Polszcze najdłużéj przetrwały.
Str. 255, w. 4. Czyto Pinety Panu dał w służbę swe bisy.
Pinety, sławny na całą Polskę kuglarz, kiedy u nas gościł nie wiemy.
Str. 263, w. 7. Czy ja Cybulski? rzecze na to Klucznik z żalem,
Co żonę przegrał grając w maryasza z Moskalem.
Znajoma na Litwie pieśń żałośna o Pani Cybulskiéj, którą mąż w karty przegrał moskalom.
Str. 265, w. 15. Warunkiem intercyzy wyrzec się kontusza.
Moda przebiérania się w suknie francuskie grassowała na prowincyach od roku 1800 do 1812. Najwięcéj młodzieży przebrało się przed ożenieniem na żądanie narzeczonych.
Str. 269, w. 8. I o kłótni Rejtana s książęciem Denassów.
Historya sporu Rejtana s książęciem de Nassau, przez Wojskiego niedoprowadzona do końca, wiadoma jest s tradycyi. Umieszczamy koniec iéj kwoli ciekawemu czytelnikowi — Rejtan obruszony przechwałkami książecia De Nassau, stanął okok niego na przesmyku: właśnie ogromny odyniec rozjuszony strzałami i szczwalnią, leciał na przesmyk. Rejtan wyrywa książęciu z rąk strzelbę, swoję ciska o ziemię, a ująwszy oszczep i podając drugi Niemcowi « Teraz, rzekł, obaczym kto lepiéj robi spisą. » Już odyniec wpadał, kiedy Wojski Hreczecha o podal stojący, trafnym strzałem zwierza powalił. Panowie z razu gniewali się, potém pogodzili się i hojnie wynagrodzili Hreczechę.
Str. 272, w. 22. Kiedy nieboszczyk Pan Karp’ chłopów wyswobodził.
Rząd Rossyjski nie uznaje ludzi wolnych prócz Szlachty. Włościanie przez właściciela uwolnieni, są zaraz zapisywani w skazki dóbr stołowych cesarskich, i zamiast pańszczyny muszą opłacać podatek zwiększony. Wiadomo, że w roku 1818 Obywatele gubernji Wileńskiéj uchwalili na sejmiku projekt uwolnienia wszystkich włościan, i wyznaczyli w tym celu delegacyą do Cesarza; ale Rząd roskazał projekt umorzyć i nigdy więcéj o nim nie wspominać. Nie ma innego sposobu uwolnić człowieka pod Rządem Rossyjskim, tylko przybrać go do familji. Jakoż wielu tym sposobem uszlachcono z łaski lub za pieniądze.
