Meir Ezofowicz/Słowniczek

Meir Eozfowicz • Słowniczek z objaśnienami • Eliza Orzeszkowa

Meir Eozfowicz Słowniczek z objaśnienami Eliza Orzeszkowa

Meir Ezofowicz/Słowniczek - indeks alfabetyczny:

---

A - B - C - Ć - Č - D - E - F - G - H - I - J - K - L - Ł - M - N - O - P - Q - R - S - Ś - Š - T - U - V - W - X - Y - Z - Ź - Ż - Ž

A

• A — rodzajnik nieokreślony umieszczany pod rzeczownikiem lub przymiotnikiem.

• Aaron — starszy brat biblijnego Mojżesza i pierwszy arcykapłan żydowski; urząd ten był w jego rodzie dziedziczny.

• Abba — Mazi, właśc.: Abba Mari ben Mose — badacz Talmudu, przeciwnik nauki świeckiej dla Żydów i wskutek tego wróg Majmonidesa; żył na przełomie XIII i XIV wieku.

• Abrabanel — jedna z najstarszych i najznakomitszych rodzin żydowskich w Hiszpanii na przełomie XV i XVI wieku. Położyła wielkie zasługi dla sprawy żydowskiej w okresie prześladowania Żydów w Hiszpanii i we Włoszech.

• Abraham — patriarcha biblijny osiadły w Kanaanie; z jego rodu miał powstać naród żydowski.

• Abulafia Todros ben Josef ben Todros I (1234-1298) — słynny lekarz, a poza tym badacz i komentator religijnych pism żydowskich, autor dzieła Oscar hakawod (Skarbiec sławy).

• A ferszołtener, właśc.: a farszołtener (j. żyd.) — przeklęty.

• Akiba ben Josef — zwany rabbi Akiba (50-135), jeden z autorów Miszny (zob.), którą po raz pierwszy spisał. Przytoczone przez Orzeszkową fakty z jego życia są zgodne z historią.

• A kługer mensz (j. żyd.) — mądry człowiek.

• A kługer mensz, erłycher mensz! (j. żyd.) — mądry człowiek, uczciwy człowiek! * Alejchem szolem, właśc.: alejchem szołem (j. żyd.) — wam pokój; odpowiedź na powitanie "szołem alejchem", czyli "pokój wam".

• A lejdyk gejer (j. żyd.) — próżniak.

• A lejdyk gejer! oreman! miszugener! (j. żyd.) — próżniak! nędzarz! wariat! Alte bobe, właśc.: ałte bobe — stara babunia, prababka.

• A merder! ferszołtener! (j. żyd.) — rozbójnik! przeklęty!

• Amoraici (od herb.: mówca, wykładowca) — nauczyciele prawa w Babilonii i Palestynie w wieku II-V n.e., objaśniający Misznę i w pracy tej bardziej zależni od jej tekstu niż tanaici (zob.)

• Anachoreta — pustelnik.

• Apokaliptyczny — zagadkowy, tajemniczy, niezrozumiały, przypominający obrazy proroctw hebrajskich zwanych apokalipsami, czyli objawieniami.

• Arka Przymierza — skrzynia, w której przechowywano tablice dziesięciu przykazań otrzymane na górze Synaj; później — Święta Szafa wbudowana we wschodnią ścianę każdej bóżnicy, w niej przechowuje się rodały, czyli zwoje Tory.

• Asur — nazwa jednego z czterech (obok Dan, Gad, Neftali) legendarnych pokoleń (rodów) izraelskich, które nie powróciły z niewoli babilońskiej i w tajemniczy sposób zaginęły.

• A szlechter, dummer, ferszołtener bube! A lejdyk geneh, szganet! (j. żyd.) — Zły, głupi, przeklęty chłopiec! Próżniak!

• A szlechter mensz (j. żyd.) — zły człowiek.

• Asbe! asybe! dajge!, właśc.: A sybe! a sybe! dajge! (j. żyd.) — przyczyna! przyczyna! zmartwienie!

B

• Bâale — Tressim, właśc.: baale trisin (hebr.) — ludzie o wielkiej wiedzy, zdolni prowadzić dyskusje naukowe.

• Babilon, Babilonia — kraj położony nad rzekami Eufratem i Tygrysem, najstarszy, sięgający 4000 lat p.n.e. ośrodek cywilizacji i przez dłuższy okres jedna z największych potęg świata starożytnego.

• Babilońska niewola — okres dziejów żydowskich przypadający na wiek VI p.n.e., gdy po zniszczeniu Judei mieszkańców jej przesiedlono do Babilonii. Na obcej ziemi zachowali oni swe tradycje narodowe i religijne (zob. Jeremiasz).

• Barkobek, właśc.: Szymon Bar — Kochba (hebr.: Syn Gwiazdy) — wódz ostatniego powstania żydowskiego przeciw Rzymianom w II wieku n.e., za panowania cesarza Hadriana.

• Bat — Kohl, właśc.: Bat — Kol (hebr.: głos z nieba, echo) — według Talmudu głos z nieba mówiący przez proroków o Bogu i o ludzkich losach.

• Berachot (herb.: Błogosławieństwa) — nazwa jednego z rozdziałów Miszny.

• Beszt — (pełne imię: Izrael Baal — Szem — Tow, Które znaczy "Posiadacz Dobrego Imienia") żyjący w XVIII wieku na Podolu twórca chasydyzmu (zob.)

• Bet — ha — kahoł lub bet — kahoł, właści.: bet — ha — kahał lubbet — kahał (hebr.: bet — dom, kahał — gmina) — izba posiedzeń zarządu gminy żydowskiej.

• Bet — ha — midrasz lub bet — midrasz (hebr.: bet — dom, midrasz — badanie, wykład) — tzw. "szkoła", tj. dom zebrań poświęconych czytaniu i objaśnianiu pism religijnych; także: bóżnica.

• Bobe, elte bobe, właśc.: bobe, alte bobe (j. żyd.) — babka, prababka. Butrymowicz Mateusz (1745-1814) — poseł na Sejm Czteroletni. Świadomy wielkiej roli żydów w ówczesnym życiu gospodarczym Polski, wydał w roku 1789 broszurę pt. Sposób uformowania Żydów polskich w pożytecznych krajowi obywatelów. Proponuje w niej włączenie ludności żydowskiej w obręb polskiego życia zbiorowego przez zatrudnienie jej na roli, w rzemiośle i handlu, i przez zniesienie różnic obrzędowych, bez naruszenia jednak istoty ich religii. W tym duchu przemawiał na Sejmie Wielkim, wręczył królowi projekt pt. Reforma Żydów, a w roku następnym został członkiem deputacji mającej rozpatrywać sprawę żydowską.

C

• Cadyk (hebr.: sprawiedliwy) — przywódca religijny wśród chasydów, uchodzący za "cudotwórcę" i pośrednika między Bogiem i światem.

• Chacham (hebr.) — mędrzec, uczony w Piśmie.

• Chajet (j. żyd.) — krawiec.

• Chajrym (hebr.: cherem) — klątwa rzucona przez rabina na współwyznawców za wykroczenia religijne.

• Chasydyzm (hebr.: chassid — pobożny) — ruch religijny wśród ludności żydowskiej w XVIII wieku na Ukrainie, Białorusi i w Polsce, wymierzony przeciw władzy uczonych rabinów, a biorący w opiekę lud, od którego wymagał prostej wiary i etycznego postępowania. Opierał się na uczuciowym stosunku do religii, czego wyrazem było uznawanie Kabały (zob.) za najwyższą powagą religijną.

• Chawila — nazwa rajskiej, szczęśliwej krainy, występująca w podaniach karaickich.

• Chazar, właśc.: chazir (hebr.) lub chazer (j. żyd.) — świnia, wieprzowina; ich spożywanie zakazane przepisami religijnymi.

• Chazarnicy — spożywający wieprzowinę, nieczyści.

• Chazarski — od nazwy Chazarów, potomków Turko — Scytów, zamieszkujących w pierwszych wiekach n.e. ziemie położone na północ od Morza Czarnego i Kaspijskiego. Na przełomie VII i VIII wieku wyższa warstwa rządząca wraz z królem Chazarów przyjęła judaizm w postaci karaickiej. Karaici uważają się za spadkobierców ich tradycji kulturalnej.

• Cheder (hebr.: izba do nauki) — początkowa szkoła żydowska, w której chłopcy w wieku od lat 4 do 13 uczą się języka hebrajskiego, tłumaczenia Tory i Talmudu metodą zazwyczaj czysto pamięciową.

• Chersones — grecka nazwa Krymu.

• Chochma Nistaara, właśc.: Chachma Nistara (hebr.: tajemna mądrość, wiedza tajemna) — pisma żydowskie z okresu: 400 lat p.n.e. i 100 n.e., powstałe w Palestynie i Egipcie, roztrząsające zagadnienia etyki i moralności, napisane językiem obrazowym, nierzadko w formie poezji stroficznej. Do tradycji Chachmy nawiązują hiszpańskie pisma kabalistyczne w XIII wieku.

• Cousin! comme c'est ennuyant ici! (franc.) — Kuzynie! jak tu nudno!

• Cycele (j. żyd.: cyces, hebr.: cicit) — frędzle umieszczone w rogach tałesu (zob.), mające przypominać Boga i jego przykazania.

D

• Dajon, właśc.: dajan (hebr.) lub dajen (j. żyd.) — sędzia.

• Dan — zob. Asur.

• Danke! danke! (j. żyd.) — dziękuję! dziękuję!

• Dawid — król starożytnej Judei w XI-X wieku p.n.e., który według Biblii stworzył z Jerozolimy ośrodek kultu religijnego dzięki sprowadzeniu do niej Arki Przymierza z dwiema tablicami przykazań, autor Psałterza.

E

• Edom (hebr.: adom — czerwony) — królestwo w obrębie starożytnego Kanaanu, które przez cały bieg historii państwa żydowskiego trwało z nim w ustawicznych zatargach; stąd wtórne określenie państwa obcego i wrogiego, symbol nieprzejednanych wrogów Izraela.

• Ejnykłchen! Kleiniskind! (j. Żyd.) — Wnuczku! Dzieciątko!

• Eliezer ben Azaria, właśc.: Eleazar ben Azaria — żydowski patriarcha jerozolimski w II wieku n.e., wybrany na miejsce Gamaliela II (zob.), którego złożono z urzędu za zbyt ostre przestrzeganie przepisów religijnych.

• Eliezer ben Hirkanos — zwany rabbi Eliezer, jeden z najwybitniejszych tanaitów (zob.) w II wieku n.e., który jako przywódca szkoły Szammaja (zob.) nie chcąc się poddać orzeczeniu patriarchy Gameliela II (zob.) został przez niego skazany na wygnanie.

• Elizeusz — prorok Starego Testamentu. Według Biblii, gdy Elizeusz udawał się z Jerycha do Bethel, Bóg ukarał wyśmiewające się z proroka dzieci, zesławszy dwa niedźwiedzie, które czterdziestu dwóch chłopców rozszarpały.

• En — Sof (hebr.: Nieskończoność) — używane w Kabale określenie Jehowy.

• Ester — tytułowa bohaterka jednej z ksiąg Starego Testamentu, która jako żona perskiego króla Ahasverusa ocaliła od zagłady naród Izraela, gdyż swoim mądrym postępowaniem spowodowała uchylenie rozkazu królewskiego godzącego w życie i mienie Żydów.

• Ezobi Josef ben Chanan ben Nathan z Perpignan — żydowski poeta religijny z XIII wieku. Napisał m.in. Kaarat kazaw (Naczynie kłamstwa), wiersz pouczający, zaadresowany do syna, któremu radzi studiowanie wyłącznie Biblii i Talmudu, a zabrania wszelkiej nauki świeckiej.

• Ezofowicz Herszel — zob. Józefowicz Herszel.

• Ezofowicz Michał — senior gminy żydowskiej w XVI wieku na Litwie, cieszący się względami Zygmunta Starego. Otrzymał szlachectwo i w dniu hołdu pruskiego został pasowany przez Zygmunta I na "rycerza złotego". Dzięki swoim wpływom na dworze królewskim uzyskał wiele przywilejów dla Żydów.

F

• Fetysz — posążek bądź też jakikolwiek przedmiot uważany za wcielenie bóstwa.

• Filistyni (hebr.: plisztim — najeźdźcy) — lud zamieszkały w starożytności na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego i żyjący w ustawicznych zatargach z Izraelem, zakończonych zwycięstwem Żydów pod wodzą króla Dawida.

• Fiszele (j. żyd.) — rybka.

• Frajd (j. żyd.) — radość.

G

• Gad — zob. Asur.

• Gamaliel II — żydowski patriarcha jerozolimski w latach 80-118, który przez zorganizowanie dyskusji spowodował rozstrzygnięcie zadawnionego sporu między szkołą Hillela (zob.) i Szammaja (zob.).

• Gaonowie (hebr.: gaon — geniusz) — w średniowieczu tytuł rektorów żydowskich akademii teologicznych w Surze i Pumpadycie, miastach w Babilonii; wywierali tak duży wpływ na ówczesne życie umysłowe i obyczajowe, że mówi się nawet o epoce gaonów. Gaon — to również tytuł honorowy nadawany wybitnym uczonym rabinom; w XVIII wieku żył sławny Gaon Wileński (Eliasz ben Salomon z Wilna), przeciwnik chasydyzmu.

• Gej (j. żyd.) — idź, idźcie.

• Gemara — szczegółowe objaśnienie do Miszny opracowane odmiennie w Babilonii i Jerozolimie i zawierające materiał dowodowy z różnych dziedzin życia. Gematria — w szerokim sensie: nauka o liczbie; w kabalistyce objaśnianie znaczenia wyrazów na podstawie wartości liczbowej poszczególnych liter alfabetu greckiego i hebrajskiego. Tu ponadto: kabalistyczna nazwa Boga.

• Goj (hebr.: naród) — w znaczeniu popularnym: nie — Żyd, cudzoziemiec.

• Gut abend! karaite! (j. żyd.) — dobry wieczór! karaimie!

• Gut morgen (j. żyd.) — dzień dobry.

H

• Hagada (hebr.: opowiadanie) — część składowa Talmudu zawierająca opowieści wysnute częściowo z biblii, ale swobodnie rozszerzone faktami od niej późniejszymi. Najwyższy jej rozwój przypada na II-IV wiek n.e., ale była jeszcze spisywana w XI wieku.

• Ha — kahoł, właśc.: ha-kahał (hebr.) — gmina.

• Halacha (hebr.: kierunek drogi) — część składowa Talmudu zawierająca tradycyjne prawo żydowskie, które jest dostosowaniem Mojżeszowych dziesięciu przykazań do konkretnych sytuacji życiowych; prawo, teoria i praktyka postępowania zgodnie z prawe.

• Hek — desz — szpital, przytułek dla starców.

• Herem, herem, herem, właśc.: cherem (hebr.) — klątwa, klątwa, klątwa. * Herst, herst (j. żyd.) — Słyszysz, słyszysz.

• Herste herste (j. żyd.) — Słyszycie, słyszycie.

• Hillel — Hiller Starszy, zwany Babilończykiem, założyciel szkoły prawno-filozoficznej w I wieku n.e. w Jerozolimie. W swoich poglądach reprezentował szerokość i łagodność w rozumieniu tradycyjnego prawa żydowskiego i tym różnił się od swego przeciwnika, Szammaja (zob.). Spory między obiema szkołami trwały jeszcze w następnym pokoleniu i zostały zakończone w II wieku n.e. dyskusją zarządzoną przez patriarchę Gamaliela II (zob.) i przyznającą słuszność hillelitom. Spory te walnie przyczyniły się do rozwoju Halachy (zob.).

• Homeryczny śmiech — głośny i szczery, wyrażenie wzięte z dwuwiersza I księgi (w. 514518) Iliady Homera (cyt. wg przekładu Fr. K. Dmochowskiego):

"Śmiały się pijąc nektar do rozpuku bogi,

Że im służył tak grzecznie Hefajst krzywonogi."

• Horeb — nazwa góry objawienia używana wymiennie z nazwą Synaj, m.in. w Księgach Królewskich Starego Testamentu. Według późniejszych tekstów jest to granitowa góra, podczas gdy Synaj oznacza łańcuch górski.

• Humesz (hebr.) — Pięcioksiąg.

• Huma, właśc.: Chuna — babiloński nauczyciel Miszny z II wieku n.e., lekarz i opiekun ubogich.

I

• Ibur — gilgul (hebr.: ibbur — oczyszczenie, gilgul — krążenie) — kabalistyczny termin oznaczający wcielanie się dusz w coraz nowe osoby w celu zmazania win popełnionych za życia i przejścia na wyższe szczeble bytu; metampsychoza i metamorfoza.

• Idumejczycy — czyli edomici, zob. Edom.

• Indyferent — człowiek obojętny względem religii lub moralności.

• Izaak — jeden z patriarchów Starego Testamentu, syn biblijnego Abrahama.

• Izmael — syn biblijnego Abrahama, twórca rodu, który zamieszkał w północnej Arabii i przejął kulturę arabskich plemion tak całkowicie, że nazwa "Izmaelici" ustąpiła nazwie "Arabowie" i jest używana tylko w Talmudzie.

• Izrael — przybrane imię patriarchy Jakuba, przyjęte następnie przez cały naród żydowski.

J

• Jakub — patriarcha Starego Testamentu, który kupił za miskę soczewicy pierworództwo od brata swego Ezawa i wyłudził błogosławieństwo ojca swego, Izaaka. Ujrzał we śnie drabinę sięgającą nieba, po której chodzili aniołowie, i usłyszał zapewnienie Boga, że ziemia, na której ta drabina się opiera, będzie własnością jego rodu, rozmnożonego w wielki naród.

• Jehuda, właśc.: Jehudi ben Nachman — gaon (zob.) w Babilonii w VIII wieku n.e. Opracował systematyczny zbiór prawa talmudycznego zwany Halachot Ketannot, który jest jednym z pierwszych praktycznych komentarzy do Talmudu.

• Jeremiasz — prorok Starego Testamentu żyjący w VI wieku p.n.e. w okresie niewoli babilońskiej Żydów. Występował przeciw Babilonii jako wrogowi politycznej niezależności państwa żydowskiego i w obronie odrębności kulturalnej Żydów.

• Jerychon, właśc.: Jerycho — miasto położone nad Jordanem, które zostało zdobyte i zniszczone przez Żydów w czasie ich wędrówki do ziemi Kanaan pod wodzą Jozuego.

• Jobel — ha — Gadol, właśc.: Jowel — ha — gadol (hebr.: wielka radość, wielkie święto) — termin kabalistyczny na określenie końca świata, gdy sprawiedliwi dostąpią zbawienia. * Josejme, właśc.: Jesojme (j. żyd.) — sierota.

• Jozue ben Nun — następca biblijnego Mojżesza i wódz Izraela w okresie wędrówki do Kanaan.

• Jozue ben Chananja — przywódca stronników Hillela (zob.) w II wieku n.e.

• Jozue Nawin, właśc.: Jozue ben Nun (zob. wyżej).

• Józefowicz Herszel — rabin chełmski w XVIII wieku, rzecznik sprawy żydowskiej w czasie Sejmu Czteroletniego; w roku 1783 wydał broszurę po polsku w obronie Żydów, ale bez zabiegania o kulturalne zespolenie Żydów z Polakami, co Orzeszkowa przedstawia odmiennie.

K

• Kaarat Kezef, właśc.: Kaarat kazaw (hebr.: Naczynie kłamstwa) — tytuł religijnego utworu Josefa Ezobiego (zob.)

• Kabalistyka — zespół poglądów wyrażonych w Kabale lub z nią związanych.

• Kabała (hebr.: podanie, tradycja) — system żydowskich poglądów religijnych o charakterze tajemnym i mistycznym; wyróżnia się dwa kierunki: 1) Kabała ijjunit, czyli teoretyczna, i 2) Kabała maassit, czyli praktyczna, która ma charakter magii (np. zaklinanie duchów, magia liter itp.). Kabała rozwijała się głównie w Hiszpanii w XI-XIII wieku i wciągnęła w swój obręb wiele znanych osobistości żydowskich.

• Kabała Maszjat, właśc.: Kabała maassit (zob. wyżej).

• Kacerz — heretyk, sekciarz.

• Kahał (hebr.: gmina) — religijna gmina żydowska w Polsce, posiadająca dużą samodzielność; jej zadaniem była administracja, pobieranie podatków, sprawy kultu, nauczanie, sądownictwo.

• Karaimi, karaici (od. hebr.: powrót do pisma) — sekta judaistyczna, która głosi powrót do Biblii, odrzuca Talmud i naukę rabinów. Twórcą jej był Anan ben Dawid, który żył w VII w. n.e. Karaici osiedlili się głównie na Krymie i przyjęli język i obyczaje Tatarów. W XV wieku książę litewski Witold przesiedlił ich na Wileńszczyznę, gdzie w Trokach powstał główny ośrodek ich kultury.

• Karmazyn (dosł.: szkarłat, czerwień) — przenośnie: szlachcic wysokiego rodu, magnat, arystokrata, bo tylko taki miał prawo do noszenia karmazynowego żupana. Kazuistyka — naginanie argumentów dla uzasadnienia fałszywej tezy, krętactwo w dowodzeniu, rozumowanie naciągane, tylko na pozór słuszne.

• Kidusz (hebr.: kiddusz — święcenie) — święcenie dnia uroczystego przy winie, połączone z pochwałą wina i chleba i hymniczną modlitwą ku czci dnia.

• Kleiniskind (j. żyd.) — dzieciątko.

• Kługer (j. żyd.) — mądry.

• Kofrim (j. żyd., hebr.: Kafer) — niedowiarek.

• Kofrim, iberwerfer! (j. żyd.) — niedowiarek, odszczepieniec.

• Kohen (hebr.) — kapłan wywodzący się z rodu Aarona.

• Kom her! (j. żyd.) — Chodź tu!

• Koszer (hebr.: kaszer — odpowiedni, słuszny) — potrawa według prawa żydowskiego zdatna do jedzenia; w przenośni: porządny, uczciwy.

• Kugel — ulubiona żydowska potrawa mączna przygotowywana na szabas; jest przypomnieniem manny na pustyni.

L

• Lewiatan — ryba-olbrzym, którą w dzień nadejścia Mesjasza spożywać będą na uczcie w niebie cadycy (ludzie sprawiedliwi).

• Liban — wapienny łańcuch górski w Syrii (obecnie w Libanie), do 3000 m. wys., którego urodzajne stoki słynęły niegdyś ze wspaniałych lasów cedrowych, opisywanych niejednokrotnie w poezji różnych narodów.

Ł

• Łokszyna — rodzaj makaronu

M=

• Machabeusze — książęta i arcykapłani hebrajscy, którzy w II i I wieku p.n.e. po zwycięskich walkach z Syrią przywrócili niepodległość państwa izraelskiego i doprowadzili je do znacznej, choć krótkotrwałej świetności.

• Majmonides Mojżesz (1135-1204) — najwybitniejszy uczony żydowski okresu średniowiecza, filozof i kodyfikator prawa tradycyjnego. W poglądach swych usiłować pogodzić filozofię Arystotelesa z wiedzą talmudyczną i w ten sposób rozszerzyć ciasną i konserwatywną kulturę żydowską o zdobycze nauki świeckiej.

• Mar Zutra — imię wielu amoraitów (zob.), z których najwybitniejszy Mar Zutra I z V wieku n.e. napisał tzw. Halachot, czyli komentarz do Talmudu, obejmujący całą jego treść. Mardochej — jedna z głównych postaci biblijnej Księgi Estery, opiekun tytułowej bohaterki, który za ocalenie życia perskiemu królowi Ahasverowi otrzymał wysokie godności dworskie.

• Maszjat, właśc.: Maassit, zob. Kabała.

• Matatron — zob. Metatron.

• Matrona — kabalistyczne określenie Boga.

• Meir, Rabbi — tanaita (zob.) z II wieku n.e., jeden z twórców Miszny i Hagady. Mełamed (hebr.: nauczyciel) — nauczyciel Tory i Talmudu w chederze.

• Metatron — w terminologii Kabały: anioł przywódca.

• Misnagdim (hebr.: przeciwnik) — tak chasydzi określali swoich przeciwników. Miszna (hebr.: powtórzenie, nauka) — ugrupowanie Halachy, prawa tradycyjnego, w porządku rzeczowym (6 części głównych, 63 traktaty), obejmującym z osobna prawo karne, małżeńskie, cywilne, sprawy kultu itd. Miszna powstała w II wieku n.e. w dwóch odmiennych redakcjach: babilońskiej i jerozolimskiej i dała początek dwóm odmiennym redakcjom Talmudu o równoległych nazwach.

• Miszugener (j. żyd.) — wariat.

• Mojżesz — prawodawca, prorok i wódz ludu izraelskiego w okresie wędrówki Żydów z Egiptu do Ziemi Obiecanej. Poczytuje się go za autora Tory, czyli Pięcioksięgu, najważniejszej części Starego Testamentu.

• Mojżesz z Leonu, właśc.: Moses ben Szemtow de Leon — uczony żydowski z XIII wieku, urodzony w Hiszpanii, którego nazwisko łączy się z powstaniem Zoharu (zob.); prawdopodobnie nie był jego autorem, raczej wydawcą, a na pewno zajmował się jego popularyzowaniem.

• More Nebuchim, właśc.: More newuchim — Przewodnik zbłąkanych, dzieło Mojżesza Majmonidesa.

• Morejne (hebr.: morenu — nauczyciel) — tytuł talmudystów powołanych dzięki swym zasługom do badania Tory; stąd: człowiek wyróżniony. Przenośnie: arystokrata żydowski. Mozaizm — system poglądów związanych z religijnym prawem żydowskim, wywodzącym się z tradycji Mojżesza i mającym oparcie w Torze.

N

• Najtyczanka — rodzaj bryczki nieco podniesionej z tyłu, z wyplatanym koszem (od miejscowości czeskiej Nový Jicin, w jęz. niem. Neu — Titschein).

• Nassi (hebr.: książę) — tytuł patriarchów i przewodniczących sanhedrynu (zob.).

• Neftali — zob. Asur.

• Nehemiasz — wysoki urzędnik na dworze króla perskiego Artakserksesa I, w V wieku p.n.e.; jako namiestnik w Judei odbudował Jerozolimę i ugruntował w niej przepisy prawa Mojżeszowego.

• Niniwa — jedno z największych miast starożytności i od IX w. p.n.e. stolica państwa asyryjskiego, położona na lewym brzegu rzeki Tygrys, zniszczona w VII w. p.n.e. przez babilończyków i Medów.

• Notarikon (grec.) — określenie metody skrótów kabalistycznych, które po rozwinięciu dają słowa lub zdania; tu: kabalistyczna nazwa Boga.

O

• Ofenung! ofenung! frajd! (j. żyd.) — nadzieja! nadzieja! radość!

• Oui, cousine! cette vilaine petite ville est une place tres ennuyante (franc.) — Tak, kuzynko! ta nędzna mała mieścina jest miejscem bardzo nudnym!

• Ozar — ha — kabod, właśc.: Ocar — hakawod (hebr.) — Skarbiec sławy, tytuł rozprawy kabalistycznej pióra Todrosa Abulafii Haleviego.

• Ozjasz — jeden z proroków Starego Testamentu z VIII wieku p.n.e.; stał na straży surowości obyczajów, przez co naraził się współczesnym.

P

• Papa, Rabbi — babiloński amoraita z IV wieku n.e.

• Parasang — mila perska, jednostka długości odpowiadająca mniej więcej 5 km, którą posługiwali się starożytni Persowie, Fenicjanie i Grecy.

• Pilpul — scholastyka, system nauki wprowadzony przez rabina Jakuba Polaka w Krakowie w XVI wieku. Polegał na wyszukiwaniu istotnych lub domniemanych sprzeczności w Biblii i Talmudzie i rozwiązywaniu ich przy pomocy przesłanek czerpanych z dzieł literatury talmudycznej.

• Puryc (j. żyd.) — pan, bogacz.

R

• Rabbanici — Żydzi uznający w kwestiach wiary i prawa Talmud i ustne tradycje rabinów, w przeciwieństwie do karaimów, zwolenników tylko Biblii.

• Rabbi (hebr.: pan, mistrz) — zaszczytny tytuł nadawany badaczom Pisma Świętego i doktorom prawa.

• Rabin — duchowny żydowski; urzędowy funkcjonariusz gminy, zatwierdzony przez władzę państwową.

• Reb (hebr.: nauczyciel) — tytuł grzecznościowy, używany przez chasydów równolegle z tytułem "cadyk".

• Rotszyldowie — potężna rodzina bankierów niemieckich mająca swoje domy bankowe w kilku wielkich miastach Europy: Paryżu, Neapolu, Frankfurcie nad Menem itd.

• Ruth — tytułowa bohaterka jednej z ksiąg Starego Testamentu, sławiona za swą opiekę nad świekrą Noemi.

S

• Sabat, właśc.: Szabat (hebr.: wypoczynek) — według przepisów religijnych żydowskich dzień wypoczynku poświęcony Bogu, siódmy dzień tygodnia: sobota.

• Sabat! Sabat! Frajd! Frajd! (j. żyd.) — Święto! Święto! Radość! Radość! Sabation, właśc.: Sambation — legendarna rzeka, która, według żydowskich podań, toczy przez cały tydzień żwir i kamienie, a w sobotę odpoczywa, nie chcąc naruszać spokoju dnia sabatu; w czasie powrotu Żydów z niewoli babilońskiej miała ona rzekomo zakryć swoimi wodami kilka pokoleń (rodów) izraelskich, chroniąc je w ten sposób przed oczami wrogów.

• Sajeta — cienkie, kosztowne płótno; przen. sajety: jedwabie, atłasy, wspaniałe, drogocenne stroje.

• Salomonowy — od imienia króla izraelskiego, syna i następcy Dawida, Salomona. Wsławił się jako władca niezwykle mądry. Tradycja przypisuje mu ponadto wybudowanie wspaniałej świątyni i autorstwo Pieśni nad pieśniami oraz Księgi przepowiedni.

• Samson — jeden z bohaterów biblijnych, który wsławił się wielką siłą fizyczną i dzielnymi czynami w walce przeciw Filistynom.

• Sandalfon — według późnożydowskiej kabalistyki jeden z najwyższych aniołów

• Sanhedryn — (grec. Synhedrion — trybunał sądowy) w starożytnym państwie żydowskim rada mężów złożona z 71 członków, która stanowiła najwyższą władzę administracyjną, religijną i sądową na czele której stał arcykapłan albo król.

• Sar-ha-Olam — w Kabale: anioł poznania, uosobienie rozumu.

• Saron — równina położona w zachodniej Palestynie wzdłuż brzegu Morza Śródziemnego; bardzo urodzajna i obfitująca we wspaniałą roślinność.

• Sefer Jecira (hebr.) — Księga Stworzenia, najstarszy zabytek kabalistycznej literatury hebrajskiej, zawierający opowieść o stworzeniu świata. Jego autorstwo przypisuje się rabbi Akibie (zob.); dzieło wielokrotnie komentowane i tłumaczone na język łaciński, niemiecki, francuski.

• Sefirot — (liczba pojedyncza: sefira; rdzeń wyrazu hebrajskiego odpowiada słowu: opowiadać, liczyć), w Kabale określenie dziesięciu uosobionych potęg świata, poprzez które uwidocznia się działanie Boga.

• Senior — tu: przywódca gminy żydowskiej, a nawet wszystkich Żydów na Litwie.

• Shake — hand (ang.) — uścisk dłoni jako forma przywitania lub pożegnania.

• Simon ben Jochai — jeden z najznaczniejszych tanaitów II wieku n.e., twórca hagadycznych (zob. Hagada) opowieści, pełnych fantazji i siły wyrazu, nauczyciel i jeden z twórców Halachy (zob.). Przypisuje mu się niesłusznie autorstwo Zoharu, najważniejszej księgi Kabały.

• Syjon — wzgórze w Jerozolimie, na którym w starożytnym państwie żydowskim mieścił się pałac królewski i świątynia; przenośnie: Izrael.

• Synod — tu: zjazd żydowskich władz duchownych, na którym załatwia się najważniejsze sprawy gmin żydowskich, i jednocześnie najwyższa władza prowincjonalna.

• Synagoga — (grec.: miejsce zebrań) dom modlitwy i publicznych zebrań poświęconych czytaniu religijnych pism żydowskich i nauce prawa.

• Szabas (j. żyd.) — zob. Sabat.

• Szames — sługa w synagodze pełniący rozliczne funkcje: pomoc w religijnych uroczystościach, dbanie o budynki synagogi i pilnowanie, aby wyroki sądowe zostały wykonane.

• Szammaj — nauczyciel prawa z I wieku n.e. i twórca szkoły przeciwnej Hillelowi (zob.); reprezentował bardzo surowe i nieraz ciasne przestrzeganie przepisów i formułek prawnych.

• Szamosz — zob. szames.

• Szamta (hebr.) — klątwa.

• Szema (hebr.: Szema Izrael — Słuchaj, Izraelu) — wyznanie wiary zawarte w codziennych porannych i wieczornych modlitwach.

• Sziur Koma (hebr.) — Miara wielkości, zachowany tylko w dwóch fragmentach traktat kabalistyczny, który w niezrozumiałej symbolice przedstawia Boga w ogromnych rozmiarach fizycznych. Czas powstania traktatu określa się na VII wiek n.e.

• Szolem alejchem — zob. Alejchem szolem.

• Szprich! szprich! (j. żyd.) — Mów! mów!

• Sztyl! (j. żyd.) — Cicho!

• Sztyl! bube! (j. żyd.) — Milcz, chłopcze!

• Szymon ben Jochai — zob. Simon ben Jochai.

T

• Talmud (hebr.: nauczanie) — jedna z najważniejszych ksiąg religijnych żydowskich, która powstała z połączenia Miszny i Gemary. Znane są dwie redakcje Talmudu: jerozolimska z IV w. n.e. i babilońska z V w. n.e., z których druga jest powszechnie obowiązująca. Talmud zawiera ogromny materiał ze wszystkich dziedzin życia, nie usystematyzowany jednak dostatecznie i nie wyselekcjonowany pod względem spraw bardziej i mniej ważnych. Talmudysta — zwolennik Talmudu, w odróżnieniu od karaimów, uznających tylko Biblię.

• Tałes (hebr.: talit) — szal nakładany przez Żydów w czasie modłów.

• Tanaici (hebr.: tana — nauczający) — wybitni wykładowcy prawa religijnego i obyczajowego, których nazwiska weszły do Miszny jako autorytety moralne. Okres ich działalności przypada na I-III wiek n.e.

• Tefila (hebr.: modlitwa) — błagalna lub dziękczynna modlitwa.

• Tefila, właśc.: tefilin — wąskie paski rzemienne, do których przymocowane są skórzane pudełka zawierające spisane na pergaminie cztery wyjątki z Tory. Paski te okręca się podczas modlitwy sobotniej dokoła lewej ręki i głowy.

• Teokratyczne rządy — rządy sprawowane przez kapłanów.

• Todros Halewi — zob. Abulafia.

• Toldot Adam — Dzieje Adama, tytuł jednej z religijnych ksiąg żydowskich, zawierającej legendarną opowieść o powstaniu rodzaju ludzkiego.

• Tora (hebr.: nauka) — Pięcioksiąg Mojżeszowy, najważniejsza część Starego Testamentu.

• Tyr, obecnie: Sur — starożytne miasto fenickie i stolica fenickich kolonii, położone na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego.

W

• Weg! (j. Żyd.) — precz!

• Wicina — nazwa statku rzecznego używana niegdyś na Litwie.

• Wo is Meir: (j. żyd.) — Gdzie jest Meir?

• Wos sagt er? Wos wil er? (j. żyd.) — Co on mówi? Czego on chce?

Z

• Zakon — przymierze, prawo, przepisy religijne.

• Zejde (j. żyd.) — dziadek.

• Zi! Zi! a szejnen puryc! a szejne panienkies (j. żyd.) — Patrz! Patrz! jaki piękny panicz! Jaka piękna panienka!

• Zirufi, właśc.: Cerufim — nazwy używane przez kabalistów dla określenia boga. Zohar (hebr.: blask) — najważniejsza księga Kabały, niesłusznie przypisywana Simonowi ben Hochai (zob.), a powstała zapewne dopiero w XIII wieku w Hiszpanii, napisana w języku aramejskim. Obok Biblii i Talmudu jest podstawową księgą religijną Żydów. 1 Dwa wydania Talmudu, babilońskie i jerozolimskie, niezupełnie ze sobą zgodne (przyp. aut.).