Przy,
przyim., z przyp. 7-ym oznacza: 1)
położenie tuż obok, w blizkości kogo a. czego, niedaleko;
p. domu,
p. rzece,
p. kościele, siedzieć
p. kim, stać
p. robocie, siedzieć
p. stole, służyć
p. dworze,
p. królu; 2)
trzymanie ś. czyjej strony, pozostawanie przy kim a. przy czym: opowiadać ś.
p. królu, stać
p. prawdzie, stać, obstawać
p. swoim zdaniu; 3)
posiadanie czego: człowiek
p. szabli, być
p. pieniądzach = mieć pieniądze,
p. zdrowiu = być zdrowym,
p. zdrowych zmysłach,
p. zegarku, zostawać
p. życiu, jestem
p. głosie,
p. wenie;
p. apetycie: 4)
przytomność, wobec: p. świadkach,
p. rodzicach,
p. królu,
p. starszych; 5)
wobec czego: p. małych środkach wiele dokazał,
p. takich warunkach trudno coś zrobić,
p. pracy, zgodzie i miłości wszystkiego dokazać można: 6)
w porównaniu z kim, z czym: p. nim wydaję ś. karłem, czym jest twoja niedola
p. mojej?; 7)
współczesność czasu: p. obiedzie,
p. kolacji = podczas obiadu, kolacji,
p. niedzieli,
p. święcie = w niedzielę, w święto,
p. wolnym czasie,
p. sposobności,
p. okazji = kiedy będzie wolny czas i t. d.,
p. winie,
p. piwie = pijać wino, piwo,
p. śmierci = umierając,
p. rozstaniu = rozstając ś. śpiewać
p. robocie = pracując, robiąc coś, siedzieć
p. kieliszku,
p. kuflu = pić: 8)
z towarzyszeniem czego: śpiewać
p. lutni,
p. fortepianie = z akomnanjamentem, z wtórem lutni, fortepjanu, tańczyć
p. dźwiękach orkiestry; mieszkać
p. ulicy Ordynackiej = na ulicy Ordynackiej; służyć
p. ułanach,
p. huzarach = w pułku ułanów, huzarów; mieszkać
p. rodzicach = u rodziców,
p. familji = odnajmować pokój od rodziny; służyć
p. dworze = na dworze; być
p. nadziei = być brzemienna;
p. końcu lata = gdy ś. miało ku końcowi lata; być
p. śmierci = być niedalekim śmierci;
p. pomocy czyjej = z pomocą; przy, jako przedrostek, oznacza: 1) ruch zbliżenia ś. ku pewnemu kresowi, np. przychodzić, przypływać, przyjeżdżać, przybliżać, przypędzać; 2) ruch zniżania, skłaniania do powierzchni poziomej, np. przygniatać, przytłaczać, przypłaszczać; 3) czynność, częściowo wykonaną, np. przycinać, przyciemniać, przyblaknąć. przymykać, przygasić; 4) czynność, wykonywaną w blizkości czego, np. przysłuchiwać ś., przyglądać ś., przypatrywać ś.; 5) dodawanie mniejszej czynności do poprzedniej większej, np. przybierać, przylewać, przybudowywać, przysypywać; 6) czynność, skierowaną na powierzchnię czego, np. przysypywać, przykrywać, przywalać, przyodziewać; 7) spajanie dwóch przedmiotów, np. przylepiać, przyszywać, przybijać, przystawać, przyczepiać ś.; 8) czynność, powtarzającą ś. wielokrotnie, np. przygwizdywać, przyśpiewywać, przytupywać; 9) towarzyszenie, akompaniament, np. przygrywać śpiewającemu, przyśpiewywać tańczącemu; 10) czynność, wykonaną w blizkości pewnego miejsca, np. przyciąć drzewo u korzenia, przytrzymać złodzieja za kołnierz, przyłapać winowajcę na gorącym uczynku; z rzeczownikami
przy oznacza: 1) ruch, zbliżający ku pewnemu kresowi; np.: przyjazd, przypływ, przystęp, przybliżenie; 2) rzecz, dodaną do poprzednio istniejącej, np.: przyprawa, przybudówka, przyrost, przybór, przydatek; 3) rzecz, okrywającą coś z wierzchu, np.: przykrywa; 4) rzecz, częściowo wykonaną, np.: przymrozek, przydech, przykwasek; 5) rzecz, przyłączajacą ś. do innej rzeczy, np.: przyklejka, przylewka, przybranka, przywara: 6) czynność powtarzaną lub towarzyszącą innej czynności, np.: przyśpiew, przygrywka; z przymiotnikami
przy oznacza: 1) zbliżenie ś., dążność do czego, np.: przychylny, przytulny, przyjemny; 2) niezupełną, mniejszą miarę lub zbyt wielką miarę przymiotu, np.: przyciemny, przytępy, przykwaśny, przyciasny; 3) blizkość względem czego, np.: przyrzeczny, przymiejski, przydrożny, przymorski.
Strona w Wikisłowniku
