Encyklopedja Kościelna/Cyborium
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Tytuł | Encyklopedja Kościelna (tom III) |
| Redaktor | Michał Nowodworski |
| Data wyd. | 1874 |
| Druk | Czerwiński i Spółka |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Cyborium (Κιβώριον, Ciborium). Etymologja tego wyrazu niepewna. Jedni wywodzą od κίβος (skrzyneczka) i όράω (widzę), jakoby κιβώριον znaczyło: Arca visionis (manifestationis) Domini Salvatoris; lecz ciborium nie było żadną skrzynią, jak niżej obaczymy; inni, z łaciń. cibus (pokarm), iż pod ciborium spoczywał N. Sakrament, pokarm niebieski. Dziś tym wyrazem oznaczamy pospolicie ozdobną szafkę, przeznaczoną na przechowywanie puszki (pyxis) z N. Sakramentem, zwaną też tabernaculum. Dawniej zaś ciborium nazywało się nakrycie, niby baldachin, nad całym ołtarzem się rozciągający (mowa o ołtarzu przed absydą, nie przy ścianie; kapłan był wtedy zwróconym twarzą do ludu), oparty na 2ch, 4ch, lub więcej kolumnach. Najdawniejszą o nim wzmiankę spotykamy u ś. Chryzostoma (Homil. 24 in Act. c. 19). Mówi on, że wyrabiane przez złotnika w Efezie srebrne domki Djany (Act. l. c.) były zapewne podobne do chrześcjańskich cyborjów w miniaturze (μίκρα κιβώρια), bo też ołtarz wraz z cyborium takowém wyglądał jak mała świątynia. Niekiedy nawet kościoły nazywano ciboria (ob. du Cange, Constantinopolis Christiana, l. 5 c. 61). Nakrycie to (cibor.) było sklepione, naksztalt półkuli (ztąd nazywano je lilium, sphaera, walum), lub wieży, na szczycie było zakończone krzyżem; ozdabiano je kwiatami. Kolumny, na których ciborium spoczywało, bywały ze srebra. Grzegorz W. „fecit ciborium b. Petro cum columnis suis 4 ex argento puro“ (Liber Pontific. vita Greg. I). S. Odilon, opat w Clugny (ob.) „incoepit ciborium super altare s. Petri cujus columnas vestivit ex argento cum nigello pulchro opere decoratas“ (Vita s. Odilonis, ap. Mabillon, Acta ss. ord. s. Bened.). Między kolumnami rozwieszane były bogate zasłony, które spadały od góry, z samego ciborium, do dołu, i zakrywały ołtarz cały aż do spodu. Zasłony te bywały we wschodnich i zachodnich kościołach; podczas konsekracji je zasuwano, a na podniesienie odsuwano. Wspomina o nich już ś. Chryzostom, jako o rzeczy znanej (Homil. 3 in Ephes. c. l), a na zachodzie wzmiankę o nich nieraz spotkać można w Liber Pontific. vita Serg. I, Gregor. III, Zachar., Adrian. I. W głębi ciborii pod krzyżem był przytwierdzony łańcuszek, na którym wisiało naczynie w kształcie gołębia (columba eucharistica), do przechowywania N. Sakramentu służące. Tamże było peristerium (mylnie dawniej na pyrasterium przekręcane). Kształt peristerii dokładnie nie wyjaśniony: prawdopodobnie było ono schowaniem na gołębia, w którym się mieściła Eucharystja (ob. Martigny, Diction. des antiq. chret. v. Colombe euchar.) albo było drugiém, mniejszém od poprzedniego ciborium, czyli baldachinem. W każdym razie był to sprzęt przenośny, wspominany bywa razem z columba (eucharistica). Tak np. ś. Perpetuus, bp z Tours (w. V), kapłanowi jednemu przekazuje w testamencie peristerium et columbam argenteam ad repositorium, ap. d’Achery, Spicilegium t. 5. Sam zresztą wyraz peristerium (od περιστερά — gołębica, περιστερεών — gołębnik) zdaje się przemawiać za pierwszém znaczeniem (t. j. jako schowanie). Pospoliciej razem z columba spotykamy wieżyczkę (turris). Była ona też przeznaczoną na schowanie gołębia, jak tego dowodzą słowa ś. Grzegorza z Tours (De glor. mart. c. 86), Acceptaque turre diaconus, in qua mysterium Dominici Corporis habebatur. S. Hilary Pap. do chrzcielnicy laterańskiej sprawił turrem argenteam... et columbam auream (Liber Pontific.); Innocenty I do innego kościoła turrem argenteam cum columba (ib.); Konstantyn W. do kościoła na Watykanie patenam... cam turre et columba. W gallikańskich dawnych sakramentarzach (ap. Mabillon, Museum Ital. I 389; ap. Marténe, Nov. thes. anecd. V 95) są formuły do benedyktowania wieżyczek i obrząd przenoszenia ich wraz z N. Sakramentem (Martigny l. c. Cf. Binterim, Denkwürdigkeiten II 2, 144, IV 1, 54). Tym sposobem N. Sakrament był w gołębicy, gołębica w wieżyczce, lub na wieżyczce, a wieżyczka na łańcuszkach wisiała pod krzyżem w cyborium. Coś podobnego było u nas jeszcze w początkach XVII w., a może i później. Wieżyczkę zastępowała pyxis, większa puszka, często zwana tabernaculum; wewnątrz tej puszki był rozesłany korporał, na nim złożone były mniejsze naczynia (vascula), także wysłane płótnem, a w nich dopiero płócienne woreczki z N. Sakramentem; to zaś wszystko zamknięte było w szafce, nazywanej tabernaculum, lub ciborium. Ks. Piasecki, wizytując r. 1616—17 archidjakonat warszawski, w Borzęcinie pod Warszawą zastał: Ciborium erectum, separatum ab altari ad cornu ejusdem altaris dextrum; in eo competenter reperitur asservatum SS. Sacramentum, — i w Decretum visitationis poleca: In vasculis (nie in pixide) argenteis, in quibus asservatur SS. Sacramentum circumvolvi faciat telam ex corporalibus laceris, et demum reponatur SS. Sacramentum cum sacculis; alioquin in solis sacculis non servatur commode propter periculum fragmentorum, quae per saccula excidere possunt facile (rękpsm w archiw. kons. war.). Vascula znaczą tu naczynia oddzielne od puszki i przeznaczone do przechowywania N. Sakramentu, oprócz puszki. Widać to z następujących opisów w tejże wizytacji ks. Piaseckiego: np. w Żukowie pod Błoniem, w ciborium jest pixis ex cupro et aliae pixides duae parvae argenteae pro conservatione SS. Sacramenti; — w Zbikowie, pod Warszawą: In ciborio pixis ex cupro et duo vascula pro SS. Sacramento, unum pro infirmis; — w Grodzisku (stacja kolei blizko Warszawy): Ciborium in summo altari intus habet pyxidem parvam argenteam cum pede stanneo et aliud vasculum minus pro deferendo SS-o ad infirmos. Stan olejów śś. opisywany jest oddzielnie od ciborium, a przeto vascula, o których tu czytamy, nie mają styczności z olejami śś.; nadto, oleje śś. między r. 1603 a 1617, już -przed wizytacją ks. Piaseckiego, prawie wszędzie usunięte zostały z ciborium, a schowane w oddzielnej szafce, przy wejściu do zakrystji. Jak już widzieliśmy na Borzęcinie, tak podobnie i w innych kościołach u nas do końca XVI w. cyborja, t. j. tabarnacula, czyli szafki na przechowywanie puszki z N. Sakr., były zupełnie oddzielone od ołtarza. Wspomniana wizyta Piaseckiego tak opisuje ciborium w Nadarzynie roku 1616: Ad latus altaris (majoris) penes fores sacristiae est collocata almaria in qua servatur SS. Sacramentum. In pede ipsius armarii reservantur olea ss. sub alia clausula. W ogóle u nas (mówimy przynajmniej o archidjakonacie warszawskim, który obejmował większą półowę dzisiejszej archidjecezji warszawskiej) wizyty z r. 1603 (Goślickiego, bpa poznań.) i 1616—17 (Piaseckiego, jako archidjakona warszaw.) nakazują, aby, przy restauracji ołtarza wielkiego przenosić nań cyborium. Piasecki już w wielu miejscach zastał przeniesione; lecz w innych, podobnie jak r. 1603 prawie we wszystkich, cyboria były ad latus altaris majoris. Że przy takowych cyborjach wcale ołtarza nie było, wnosić należy ztąd, iż wspomniane wizyty, lubo skrupulatnie opisują stan i ubiór każdego ołtarza po szczególe, o żadnym ołtarzu nie wspominają, jeżeli cyborium było na boku. Zdaje się, że do udzielenia kommunji kapłan wyjmował puszkę z cyborium, przechodził do w. ołtarza, gdzie odmawiał Misereatur... i in. Jeszcze i to nadmienimy o dawnych cyborjach u nas, że wymagano, aby w nim był portatyl (portatile). Tak wizyta Piaseckiego mówi o Wilkowie: In altari majori ciborium convenienter commodum, sed magna negligentia in conservando SS. Sacramento; nec portatile, nec corporale substratum SS-mo. Ślady cyborium w znaczeniu takiém, jakie miało dawniej, znajdują się także; lecz nazywa się ono baldachinem. Piasecki poleca je mieć w tych przynajmniej kościołach, gdzie sufit jest spruchniały, np. w Borzęcinie: Supra altare majus habeat (parochns) baldachinum propter periculum quod imminet ex vetusto laqueari et putredine consumpto (wizyta cit. 1616 r.). Dawniej, zdaje się, że to bywało we wszystkich kościołach, bo synod koloński r. 1280 poleca: ut sursum super altare, ad latitudinem et longitudinem altaris pannus lineus albus extendatur et protegat altare ab omnibus immunditiis et pulveribus descendentibus (ap. Binterim op. c. II 2, 56). Wracając do dawniejszych cyborjów, Ordo (ob.) Romanus II dając rubrykę: benedictio ciborii, nazywa je umbraculum altaris, i podaje inną formułę do benedyktowania minoris vel itinerarii ciborii; zkąd widać, że już podówczas nazwa ciborii używaną była o puszce do N. Sakramentu. Z okazji, że naczynie, w którém N. Sakrament bezpośrednio zostawał, miało kształt gołębia (symbol Ducha ś.), łatwo nam zrozumieć wyrażenie dawnych pisarzy: Chrystus obleczony Duchem Ś. (ś. Chryzost., Homil. 13 ad popul. Antioch.); albo:
......Sanctusque columbae
