Encyklopedja Kościelna/Codex Justinianeus

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom III)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1874
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron
Artykuł w Wikipedii

›››

[451] Codex Justinianeus. Gdy Rzym faktycznie przestał być wolném państwem, a wszystkie najwyższe urzędy i godności złączyły się w osobie imperatora, wówczas rozporządzenia i postanowienia, które dawniej wydawały respublikańskie magistraty, zaczął wydawać imperator, a im bardziej przyzwyczajano się do uważania go za centrum państwowego ciała, tém częściej miał on sposobność tak do rozstrzygania stawianych kwestji, jak też do wydawania z własnego popędu postanowień ogólnych. Rozporządzenia, dotyczące szczegółowych przypadków, wydane w skutek zapytań, lub próśb, nazywano reskryptami (rescripta); zaś ogólne przepisy, wydane z własnego popędu edyktami (edicta): tak jedne jak drugie obejmowano ogólną nazwą Constitutiones principum. Do czasów Konstantyna W. prawie wyłącznie wychodziły tylko reskrypty; ale później przyjęcie chrystjanizmu za religję państwową, jako też przeniesienie stolicy do Konstantynopola, częsty dawało powód do głoszenia edyktów. Im obficiej to nowe źródło prawne płynąć zaczęło, im bardziej i znaczniej przez to rozszerzało się i przekształcało poprzednie prawo, tém bardziej dawała się czuć potrzeba zebrania razem tych nowych postanowień. Pierwsi, co zabrali się do zaradzenia tej potrzebie, byli prawnicy: Gregorianus i Hermogenianus, około półowy IV w., za synów Konstantyna W. Gregorianus zebrał postanowienia cesarza Konstantyna (Codex Gregorianus); Hermogenianus głównie postanowienia dwóch cesarzów, Djoklecjana i Maksymjana (Codex Hermogenianus); niewiadomo, czy drugi ten kodeks był tylko częściowym i do pierwszego dodatkowym zbiorem, czy też w jakim innym do niego zostawał stosunku. Oba te kodeksy zawierają prawie same reskrypty, a mało edyktów. Następnie, w pierwszej półowie V w. cesarz Teodozjusz II kazał komisji, złożonej z 16 prawników, ułożyć trzeci kodeks: Codex Theodosianus, zaczynający się od tego punktu, na którym tamte zakończyły, mianowicie zawierający konstytucje od Konstantyna W. aż do Teodozjusza. R. 438 kazał go Teodozjusz ogłosić w swojém państwie; tegoż roku i Walentynian III ogłosił go i w cesarstwie zachodniém. Kodeks dzielił się na 16 ksiąg, z których posiadamy w całości ostatnią część VI księgi i VII—XVI prawie w całości. Wszystkie trzy wspomniane wyżej kodeksy wydane przez Hänela, znajdują się w Corpus juris Antejustinianei, Bonn 1845. Nareszcie, w pierwszej półowie VI w. cesarz Justynjan kazał ułożyć nowy kodeks, który miał zawierać nietylko to, co z treśc [452]trzech poprzednich kodeksów jeszcze miało znaczenie prawne, ale i wszystkie wydane później cesarskie rozporządzenia. W Lutym r. 528 wydał polecenie, a w Kwietniu 529, zatém w 14 miesięcy, gotowe było dzieło — Codex Justinianeus. Gdy jednak następnie cesarz Justynjan kazał ułożyć pandekty (od παν δέχεσθαι, ponieważ wszystko w sobie zawierać miały co tylko było pożytecznego w dawnych prawnikach), t. j. obszerny wyciąg z licznych ich pism (inaczej Digesta, ponieważ wszystko w nich uporządkowane, co w dawniejszych pismach było rozrzucone), i institationes, t. j. krótki zarys nauki, jako wstęp do nauki prawa rzymskiego, to kodeks poprzedni nie bardzo odpowiadał tym nowym pracom prawniczym. Zatém r. 534 wydał rozkaz przerobienia tego kodeksu, co też jeszcze tegoż r. doprowadził do skutku słynny Tribonianus, przy pomocy czterech innych uczonych prawników. To drugie obrobienie: Codex repetitae praelectionis, stanowi ważną część Corporis juris civilis, gdy bezużyteczne już odtąd, a zatém i zaniedbane pierwsze opracowanie: Codex vetus, zaginęło. Kodeks Justynjana składa się z 12 ksiąg, a każda księga z wielu tytułów, ułożonych według przedmiotu; w tytułach są osobne, dotyczące przedmiotu postanowienia, porządkiem dat zamieszczone. Najdawniejszém w tym kodeksie postanowieniem jest reskrypt cesarza Adrjana; odtąd aż do czasów Konstantyna są prawie same reskrypty, dopiero od czasu Konstantyna zaczynają się edykta. Najwięcej konstytucji pochodzi z czasów Djoklecjana i Maksymjana. W nowszych czasach niektórzy, mianowicie francuzcy uczeni, jak Charondas, Contius (Conti), Cujacius, usiłowali liczne zagubione i zapomniane konstytucje starego kodeksu z innych źródeł poprzywracać. Są to tak zwane Leges restitutae; można je na pierwszy rzut oka poznać po braku podpisu i daty. Cytują się te kodeksy w ten sposób, iż najprzód stawia się c. (constitutio), dalej numer konstytucji, potém duże C. t. j. Codex, następnie numer księgi i tytułu, pierwszy rzymskiemi, drugi arabskiemi cyframi, i wreszcie napis tytułu. Jeżeli cytuje się Codex Gregorianus, Hermogenianus, lub Theodosianus, trzeba po C. dodać jeszcze Greg., Herm., lub Th., dla odróżnienia od justynjańskiego, który, jako najczęściej używany, żadnego nie potrzebuje dodatku. Niektórzy prawnicy zamiast c. używają l., t. j. lex. Dla prawa kościelnego wszystkie wymienione kodeksy, szczególniej zaś teodozjański i justynjański, wielkiej są wagi, a ów ostatni bez porównania ważniejszy, niż pochodzące od tegoż cesarza instytucje i pandekty, ponieważ cesarze od czasu przyjęcia chrystjanizmu, gorliwi o dobro Kościoła, wydawali różne rozporządzenia, dotyczące przedmiotów kościelnych. Mianowicie większa część pierwszej księgi kodeksu Justynjana zawiera rozporządzenia tego rodzaju.  (Helfert). W. B.