Przejdź do zawartości

Encyklopedia staropolska/Dominikanie w Polsce

Z Wikiźródeł, wolnej biblioteki
<<< Dane tekstu >>>
Autor Zygmunt Gloger
Tytuł Encyklopedia staropolska (tom II)
Indeks stron


Dominikanie w Polsce. Gdy św. Dominik w w. XIII nauczał w Rzymie, przybył tam Iwo Odrowąż, biskup krakowski, (z kilku kapłanami polskimi, między którymi było dwuch jego synowców: Jacek, kanonik krakowski i Czesław, kan. sandomierski) i usilnie prosił św. Dominika, aby dał mu do Polski kilku swoich zakonników. Na to odpowiedział święty, że byłoby lepiej w orszaku biskupim poszukać ochotników do zakonu. Jakoż natychmiast Jacek i Czesław Odrowążowie, przyjęli habit z rąk Dominika w kościele św. Sabiny, gdzie stare malowidło na ścianie dotąd przedstawia ten wypadek. Z nimi wstąpiło do zakonu dwuch innych towarzyszów podróży: Henryk morawczyk i Herman niemiec. Po jednorocznym nowicjacie mistrz odesłał biskupowi drobną drużynę młodych apostołów pod przewodnictwem Jacka do Krakowa, gdzie z radością powitani, otrzymali na mieszkanie domek drewniany przy kościele św. Trójcy. Było to w r. 1220, od którego zaczynają się w Polsce dzieje zakonu dominikańskiego, ozdobione już w samem ich zaraniu szeregiem szlachetnych dzieł św. Jacka. R. 1223 biskup Iwon wobec księcia Leszka Białego, całego duchowieństwa krakowskiego i tłumów ludu oddał Jackowi i jego towarzyszom kościół św. Trójcy z klasztorem przy nim zbudowanym, jako pierwsze gniazdo rodziny dominikańskiej w Polsce. Wkrótce potem Czesław z 2-ma towarzyszami poszedł na Szląsk, do Morawii, Czech i Saksonii, gdzie wśród ludności słowiańskiej pozakładał liczne klasztory. Jacek znowu z 3-ma towarzyszami udał się na północ, gdzie założył klasztor gdański i następnie apostołował w Litwie, Szwecyi, Norwegii i Danii. Szybkie wzrastanie liczby klasztorów spowodowało, że na kapitule, odbytej w Paryżu r. 1226 lub 1228, do ośmiu istniejących już w Europie prowincyj dominikańskich dołączono dziewiątą polską, obejmującą Polskę, Czechy i Morawję, której pierwszym prowincjałem został św. Jacek. W tychże czasach dominikanin Witus, spowiednik Bolesława Wstydliwego, został mianowany biskupem nawracającej się Litwy. Wybory prowincjałów odbywały się z początku w Czechach, dopiero r. 1287 zebrano pierwszą kapitułę w Sandomierzu. Na kapitule dominikańskiej 1301 roku w Kolonii, stosownie do życzenia klasztorów polskich, prowincja polska została rozdzielona na dwie, z których jedna obejmowała ziemie korony polskiej, a druga, czeska, Czechy z Morawją. Atoli w r. 1305 znowu obie prowincje połączone w jedną zostały. Misje dominikańskie tyle zdziałały na Rusi, że r. 1321 papież wznowił biskupstwo kijowskie i powierzył je Henrykowi z tegoż zakonu. Na Litwie upadło wprawdzie zaprowadzone biskupstwo, ale prace dominikanów polskich, połączone z wielkimi trudami i poświęceniami, nie ustały w tym kraju, a owocem ich było nawrócenie Gedymina i rodziny książęcej, co jednak chciwość Krzyżaków zniweczyła. Zapał dominikanów — powiada ks. S. Chodyński — był tak wielki, że go papież powściągać musiał, polecając jenerałowi zdolniejszych tylko na misje posyłać. Potem z Władysławem Jagiełłą wielu się udało za Niemen i wspierało króla w nawracaniu Litwy. W owych to czasach nastąpił ostateczny rozdział prowincyi dominikańskiej polskiej na dwie odrębne: polską i czeską. Wielu dominikanów, uprawiając nauki, uczyniło swój zakon pożytecznym dla kraju i Kościoła. Wielu było spowiednikami królów, biskupów i po dworach pańskich, inni w obozach zachęcali do męstwa, a potem, jako świadkowie czynów rycerskich, opowiadali przy nabożeństwach dziękczynnych z ambony waleczność wodzów i rycerstwa. Inni znowu przemawiali w czasie sejmów i trybunałów, zachęcając do miłości kraju i sprawiedliwości. W r. 1594 nastąpiła kanonizacja św. Jacka, a wkrótce nowy podział prowincyi. Klasztory szląskie: wrocławski, głogowski i świdnicki wystarały się sobie o oddzielenie od prowincyi czeskiej i utworzyły kongregację szląską, która jednak po latach kilku została zniesioną. Siedm klasztorów czerwonoruskich zażądało także utworzenia oddzielnej prowincyi pod tytułem św. Jacka, która jednak wkrótce (r. 1601) zamieniona została na wikarjat, a r. 1612 znowu przywrócona. Na kapitule w Rzymie r. 1644 klasztory litewskie zapragnęły oddzielną stanowić prowincję. Przychylono się do ich życzenia i tymczasowo utworzono kongregację litewską, a następna kapituła, odbyta r. 1647 w Walencyi, utworzyła prowincję na Litwie pod tytułem św. Anioła stróża. Od tego czasu istniały w Polsce trzy prowincje dominikanskie: polska, powstała r. 1228, liczyła w roku 1720 klasztorów 43 i klasztorów obserwantów 12, żeńskich klasztorów 10; ruska św. Jacka, założona r. 1612, miała r. 1720 klasztorów męskich 69, żeńskich 3; litewska św. Anioła Stróża utworzona r. 1647 liczyła w r. 1818 klasztorów męskich 38 i żenski 1. Prowincja polska dzieliła się na 6 wikarjatów: małopolski, wielkopolski, pruski, mazowiecki, lubelski i wołyński. Do r. 1705 był i wikarjat szląski. Klasztor krakowski mieścił w sobie archiwum całej prowincyi polskiej. Niestety, archiwum to, obejmujące 6-cio wiekowe dzieje zakonu w Polsce, zginęło na zawsze w pożarze Krakowa r. 1850. Prowincja polska posiadała następujące klasztory: 1) Bełz, założony r. 1394, zniesiony r. 1788; 2) Bochnia, założony przez królową Jadwigę r. 1375, zniesiony r. 1777; 3) Borek, założony r. 1684; 4) Brześć kujawski, założ. r. 1264, zniesiony w 6 wieków potem, r. 1864; 5) Brześć litewski, zał. około r. 1630; 6) Chełmno, zał. r. 1228; 7) Cieszanów, założ. około r. 1670, zniesiony r. 1788; 8) Czczewo, zał. r. 1289; 9) Dzików, założ. r. 1676; 10) Gdańsk, zał. r. 1227, a zniesiony w wieku XIX; 11) Gidle, zał. r. 1615; 12) Horodło, zał. około r. 1455, zniesiony r. 1783; 13) Hrubieszów, zał. r. 1416, zniesiony r. 1786; 14) Jałowice, zał. r. 1658; 15) Janów lubelski, zał. r. 1650, zniesiony r. 1864; 16) Janów podlaski, zał. r. 1602, zniesiony r. 1864; 17) Klimontów, zał. r. 1613; 18) Kościan, zał. r. 1410; 19) Koszerski Kamień, zał. r. 1628; 20) Kozin, założ. r. 1738; 21) Kraków, zał. r. 1223; w klasztorze tym mieszkał św. Jacek i tu zwłoki jego spoczywają; rozległe i wspaniałe krużganki mieściły wiele pomników znakomitych mężów. R. 1850 pożar zniszczył tę starożytną świątynię i klasztor wraz z bibljoteką, obejmującą wiele najrzadszych książek i rękopismów. Obecnie mury z gruzów podniesione zostały; 22) Krasnobród, zał. r. 1673; 23) Lublin, zał. r. 1342 przez Kazimierza W.; 24) Łańcut, zał. w wieku XVI, zniesiony r. 1820; 25) Łęczyca, zał. przez Kazimierza W. r. 1370; 26) Łowicz, zał. około r. 1400; 27) Łuck, fundował Władysław Jagiełło, wraz z bratem Witoldem; klasztor ten mieścił niegdyś 50 zakonników, posiadał własną drukarnię i bogatą bibljotekę; 28) Opatowiec, zał. r. 1282; 29) Oświecim, zał. przez książąt oświecimskich, zniesiony r. 1816; 30) Piotrków, zał. przez Kazimierza W., zniesiony r. 1864; 31) Płock, zał. r. 1234, miał dwa kościoły dominikańskie, jeden św. Dominika i Maryi Magd., fundacyi Konrada mazowieckiego, drugi św. Trójcy, oddany zakonowi przez ks. Aleksandrę mazowiecką, siostrę Wład. Jagiełły; 32) Poznań, zał. r. 1231; 33) Przemyśl, założ. jeszcze za życia św. Jacka w wieku XIII ze składek miejscowego ludu, miewał po 30 zakonników, zniesiony r. 1786; 34) Rokszycka Wola czyli Niewiarków, założ. r. 1698; 35) Sambor, zał. r. 1406, zniesiony r. 1788; 36) Sandomierz, zał. r. 1224 przez Adelajdę Domicellę i Leszka, dzieci Kazimierza Sprawiedl., wsławiony męczeństwem błog. Sadoka i jego braci. Dominikanie mieli tu i drugi klasztor, wystawiony jednocześnie przez Leszka Białego; 37) Sieradz, zał. r. 1260, zniesiony r. 1864; 38) Sochaczew, zał. około r. 1236; 39) Środa, zał. około r. 1420; 40) Toruń, zał. r. 1263; 41) Warka, zał. r. 1279; 42) Warszawa, zał. r. 1603, posiadał bogatą bibljotekę, zniesiony r. 1864; dokładną historję klasztoru warszawskiego przy ul. Freta pomieszczono w „Zaproszeniu na popis publiczny uczniów szkoły wydziałowej ks. dominikanów“ r. 1828; 43) Włodzimierz wołyński, zał. r. 1497; 44) Wronki zał. r. 1279; 45) Zofibórz, zał. r. 1710; 46) Żmigród, zał. około r. 1412; 47) Żnin, fundacyi Jana Kotwicza. Prowincja ruska świętego Jacka, utworzona r. 1612, podzielona najprzód na trzy wikarjaty czyli kontraty: ruską, podolską i pokucką, w roku 1700 obejmowała sześć kontrat: lwowską, jezupolską, szkłowską, pińską, mińską i kamieniecką; kapituły prowincjalne odbywała we Lwowie, nowicjaty miała we Lwowie, Kamieńcu pod., Jezupolu, Kijowie, Szkłowie, Latyczowie i Smoleńsku. Klasztory we Lwowie i Podkamieniu przeznaczone zostały r. 1762 na skład archiwum całej prowincyi. Ostatnim prowincjałem ruskim, który jeździł na kapitułę do Rzymu i tam wpływ przeważny na wybór jenerała całego zakonu wywarł, był w r. 1777 Kazimierz Wilamowski. Zmiana granic polityczna, jaka nastąpiła wskutek pierwszego podziału Polski r. 1772, w pierwszych latach nie wywołała zmiany granic prowincyi dominikańskiej na Rusi, ale niebawem, gdy rząd austrjacki zaczął być nieprzyjaznym dla zakonów, wielu dominikanów opuściło Galicję, przenosząc się do Korony. Sam prowincjał Czajkowski przeniósł się za kordon polski, gdzie utworzyła się nowa ruska prowincja, złożona z kontraty wołyńskiej (mającej klasztorów 12), pińskiej (kl. 4), podolskiej (kl. 13), kijowskiej (kl. 4) i białoruskiej (kl. 8). Miała ta prowincja swego prowincjała i istniała od r. 1782 do 1813, w którym połączyła się z litewską. R. 1804 wezwano zakony dominikańskie w Galicyi do pracy w szkołach publicznych, wskutek czego dominikanie zobowiązali się utrzymywać wyższe szkoły we Lwowie i Żółkwi, a niższe w Podkamieniu i Tyśmienicy. Prowincja ruska, misjami i męczeństwami w czasie wojen tatarskich, tureckich i kozackich zasłużona, miała papieski przywilej, iż gdyby kiedykolwiek tak się zmniejszyła, iżby z inną połączyć się musiała, wtedy i tamta tytuł prowincyi św. Jacka przyjąć była powinna. W biegu dziejów różne miewała granice, a stosownie do nich i różną liczbę klasztorów. Wogóle, podług ks. S. Chodyńskiego, należało do niej 72 konwentów, między którymi były następujące: Adamgród; Bar, zniesiony r. 1832; Bielica, zniesiony r. 1832; Bohorodczany; Brody, zniesiony r. 1784; Buchowicze, zniesiony roku 1832; Buczacz, znies. r. 1789; Busk, w obw. Złocz., znies. r. 1786; Byszów, znies. roku 1832; Chodorków, znies. r. 1832; Chotajewicze, znies. r. 1832; Czarnobyl, znies. r. 1832; Czaszniki, znies. r. 1832; Czerkasy; Czernelica, znies. r. 1789; Czerniechów, klasztor przez tatarów r. 1649 zburzony i zakonnicy wymordowani; Czerwonogród; Czortków; Dudakowicze; Halicz, założ. r. 1238 przez św. Jacka, znies. r. 1788; Hołowczyn, znies. r. 1832; Jackopol; Jarosław; Jaworów, znies. r. 1786; Jazłowiec, znies. r. 1786; Jezupol, dawniej Czeszybiesy zwany; Kamieniec podol., założ. około r. 1370 przez książąt Korjatowiczów; Kijów, założ. roku 1228 za Włodzimierza ks. kijow., pojednanego z Kościołem przez św. Jacka; ponieważ kościół tego klasztoru zbudowany był pod tytułem św. Jacka, więc dominikanów zwano w Kijowie zwykle „jackami“; znies. r. 1832; Kleck, znies. r. 1832; Kodak, klasztor znies. przez tatarów roku 1672; Kołomyja, znies. r. 1788; Konstantynów, znies. r. 1832; Lachowce; Latyczów; Lipowiec; Lubar albo Lubartów, miasto na Wołyniu, przedzielone rzeką na dwie części, z których jedna do łuckiej, druga do kijowskiej djecezyi należała, w każdej z nich był klasztor dominikański z parafją; Lwów, zał. św. Jacek, dominikanie posiadali tu dwa kościoły; Malatycze, znies. r. 1832; Mińsk litew., znies. r. 1832; Murachwa; Mościska, znies. r. 1788; Nesterwar albo Tulczyn, znies. r. 1832; Owrucz, zał. przez św. Jacka; Pińsk; Podkamień, zał. za czasów św. Jacka, pamiętny rzezią zakonników, dokonaną r. 1245 przez tatarów; Połonno lub Połonka; Potok; Raków, znies. r. 1832; Rohatyn, znies. r. 1784; Rzeczyca, znies. r. 1832; Samuelpol albo Pachów, znies. r. 1832; Seret albo Czeret; Smolany, znies. r. 1832; Smoleńsk, fundacja kr. Zygmunta III, która trwała lat 40; Smotrycz, zał. przez książąt Korjatowiczów około r. 1370, znies. r. 1832; Śniatyn, znies. r. 1788; Sokołów; Sołobkowice; Stołpce, znies. r. 1832; Szarawka, znies. r. 1832; Szkłów, znies. r. 1832; Tarnopol, oddany jezuitom r. 1820; Trębowla; Tyśmienica; Tywrów, znies. r. 1832; Uła; Winnica, znies. r. 1832; Zasław, znies. r. 1832; Ziembin, znies. r. 1832; Żółkiew, fundowany przez Teofilę Sobieską, matkę króla Jana III na pamiątkę syna jej Marka, poległego r. 1652 pod Batowem, od r. 1849 dominikanie objęli tu zarząd szkoły normalnej; Żytomierz, miał niegdyś klasztor, założony przez św. Jacka. Prowincja litewska św. Anioła Stróża, utworzona za panowania kr. Władysława IV, z powodu utrudnionego nadzoru nad klasztorami prowincyi ruskiej, bardzo od siebie odległymi i licznymi, do r. 1832 utrzymywała po wielu miastach szkoły publiczne. Dominikanie litewscy mieli gimnazja w Grodnie, Zabiałach i Kalwaryi żmudzkiej; szkoły powiatowe w Mereczu, Uszaczu, Nieświeżu, Nowogródku, Wierzbołowie i Sejnach, parafjalne zaś przy każdym prawie klasztorze. Temi usługami zjednali sobie wielką miłość i szacunek u wszystkich stanów. Klasztory dominikańskie istniały w miejscach następujących: Agłona, zwana dawniej Wyszków lub Ruszona; Chołopienicze albo Krzyżopol, znies. roku 1832; Choroszcz, znies. r. 1832; Dereczyn, znies. r. 1832; Druja albo Sapieżyn, znies. r. 1832; Duniłowicze; Grodno, znies. r. 1832; Hoszczew; Jelna, znies. r. 1832; Kalwarja, dawniej Gordy; Klimówka, znies. r. 1832; Kniażyce, znies. r. 1832; Kowno; Krasnybór, znies. r. 1820; Liszków, fundusz zabrał rząd pruski; Merecz, miał swoją szkołę i drukarnię, znies. r. 1832; Nieśwież, ze szkołami, w których 9 zakonników nauczało; Nowogródek, około r. 1320 klasztor przeniesiony tu z Lubcza, gdzie go Andrzej Wasilewicz Kijan, bojarzyn kijowski, około r. 1250 fundował. Od r. 1797 do 1831 dominikanie nowogródzcy utrzymywali szkoły 6-cio klasowe, w których od r. 1808 do 16 uczył się Adam Mickiewicz, znies. r. 1832; Orsza, w której od r. 1821 do zniesienia w r. 1832 dominikanie tutejsi utrzymywali szkołę powiatową; Ostrowiec, znies. r. 1832; Ostrowno, znies. r. 1832; Oszmiana, znies. r. 1850; Piaski, dla braku funduszów opuszczony przez dominikanów r. 1788; Poławeń; Połock, znies. r. 1832; Poporcie, znies. r. 1832; Posin, znies. r. 1832; Rosienie, w r. 1873 było tu jeszcze zakonników 12; Różanystok, dawniej Tabeńszczyzna, w r. 1847 oddany księżom świeckim; Sejny, znies. przez rząd pruski r. 1804, kościół obecnie stanowi katedrę biskupią, a klasztor seminarjum. Skopiszki, znies. r. 1832; Słonim, znies. r. 1845; Szumsk; Troki; Uszacz, utrzymywał szkołę powiatową, znies. r. 1832; Wasiliszki, zmies. r. 1832; Werki inaczej Kalwarja pod Wilnem, w r. 1850 oddany księżom świeckim; Wierzbołów królewski, zn. r. 1819; Wilno, były tu dwa klasztory dominikańskie: jeden w mieście fundacyi Aleksandra Jagiellończyka, drugi, późniejszy, na przedmieściu Łukiszki; Witebsk, znies. r. 1832; Wysoki dwór, znies. r. 1832; Zabiały, ze szkołami, w których do r. 1832 dawało lekcje 13 nauczycieli. Dominikanie polscy, nie bacząc na niebezpieczeństwa i trudności, z najwyższem poświęceniem spełniali misjonarskie swe zadanie. Wielu od tatarów i innych nieprzyjaciół Kościoła poniosło śmierć męczeńską tak w obcych krajach, jako i w klasztorach własnych na Rusi. Przysposabiając się do dalekich misyj, uczono się po klasztorach języka wołoskiego, ormiańskiego i tatarskiego, a naśladując św. Jacka, który apostołując odbył przeszło 4,000 mil pieszo, szło wielu współpracowników na wschód daleki, gdzie wielu ginęło bez wieści z głodu, trudów i śmiercią męczeńską. To też papież Innocenty IV, wynagradzając to poświęcenie dominikanów prowincyi polskiej, na soborze lugduńskim r. 1245 porównał prawie ich zakon z godnością kardynalską, dając przywilej używania kapeluszy, pasów, rękawiczek i obuwia koloru czerwonego na oznaczenie ich gotowości do przelania krwi za wiarę. Używali tej prerogatywy dominikanie polscy, jak potwierdzają stare obrazy, potem jednak, z pokory zarzucili tę oznakę, i dziś tylko prowincja ruska w Galicyi nosi pasy czerwone wełniane, gdy gdzieindziej używają czarnych skórzanych. Dominikanie obserwanci, inaczej kongregacją albo zgromadzeniem św. Ludwika Bertranda zwani, powstali, jak wiele innych podobnych zgromadzeń w wieku XV, celem obostrzenia rozluźniającej się reguły. Nie korzystali oni jednak długo z udzielonego sobie przez Stolicę Apostolską przywileju zakładania podobnych zgromadzeń w Polsce, gdyż dopiero król Jan Kazimierz, na pamiątkę zwycięstwa nad Szwedami r. 1657, sprowadził ich do Warszawy i d. 3 lipca 1668 r. oddał im kaplicę t. zw. „moskiewską“, którą obrócono na kościół pod wezwaniem N. M. Panny Zwycięskiej. Do prowincyi ruskiej dostali się dopiero w 10 lat później. W prowincyi polskiej mieli klasztory w Górze Kalwaryi, Lublinie, Sieniawie, Terespolu, Warszawie, Wielkich Oczach i Wysokiem Kole. W Warszawie pierwotnie fundowani za miastem przez kr. Jana Kazimierza, potem przeniesieni na miejsce, gdzie od czasów Zygmunta III była kaplica obrządku greckiego (prawie naprzeciw kościoła św. Krzyża). Tu z ofiar pobożnych przebudowali sobie tę kaplicę na piękny kościół r. 1741, ale gdy dla braku funduszu upadała ta budowa, zniszczona jeszcze przytem r. 1808 przez użycie na koszary, po śmierci zatem dwuch ostatnich dominikanów obserwantów, oddano kościół księżom świeckim, z których gdy jeden, r. 1816, popełnił w świątyni samobójstwo, ta zamkniętą i po dwuch latach rozebraną została, mury zaś kupił Stan. Staszic w r. 1823 i zbudował piękny gmach dla Towarzystwa przyjaciół nauk, przed którym umieszczono pomnik Kopernika. W prowincyi ruskiej powstały klasztory obserwantów w Czartoryskach, Lwowie, Przemyślanach i Sidorowie. Obszerną pracę o dominikanach w Polsce wydał ks. Barącz p. n. „Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce“ (Lwów, 1861 r. tomów 2). Ks. Kitowicz w „Opisie obyczajów za Augusta III“ przyświadcza dominikanom naszym, że „byli zawsze i są dobrzy szkolnicy, dobrzy spowiednicy i dobrzy kaznodzieje“. Początek wprowadzenia do Polski żeńskiego zakonu św. Dominika nie jest dokładnie znany. Wiadomem jest tylko, że już w końcu XIII wieku Dominikanki posiadały klasztor w Raciborzu na Szląsku, w którym żyła i umarła świątobliwa Eufemja Domicella, córka Leszka ks. raciborskiego. Z biegiem czasu liczba klasztorów dominikanek doszła w Polsce do l4-tu. Miały je: Bełz, Kamieniec podolski, Kraków, Lwów, Nowogródek, Płock, Poznań, Przemyśl, Raciborz, Sochaczew, Wilno, Wrocław, Żołkiew, najdłużej utrzymały się w Krakowie i Przyrowie. Prawie wszystkie te klasztory powstały pierwotnie ze zgromadzeń tercjarek, które osiadały na dewocyi przy kościołach dominikanów, a pozyskawszy z czasem dom na siedzibę, przyjmowały regułę zakonu.


Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Zygmunt Gloger.