Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX/Kazimierz Jarochowski
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Kazimierz Jarochowski |
| Pochodzenie | Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX |
| Wydawca | Marya Chełmońska |
| Data wyd. | 1903 |
| Druk | P. Laskauer i W. Babicki |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tom drugi |
| Indeks stron | |
Na skali różnorodnych, a nieuniknionych barw indywidualistycznych, promieniujących z dzieł naszej literatury historycznej XIX-go wieku, barwa Jarochowskiego, pozbawiona — podobnie, jak i jego talent — wybitniejszego napięcia, należy jednak do najsympatyczniejszych.
Trudno odmówić tego świadectwa historyozofowi moralności i cnoty; trudno nie uznać w szczerym do gruntu obrońcy ideałów etycznych tych zalet wzniosłych, niekiedy porywających, jakie z takiego stanowiska wypływać zwykły.
Skromny, jako autor i sędzia minionych spraw dziejowych, nie narzucał Jarochowski czytelnikowi katonizmu przekonań własnych; wszelako katonizm ten, przebijający z dzieł jego, składa się na rys znamienny charakterystyki człowieka i pisarza.
Gdyby historya była katechizmem etyki, Jarochowskiemu należałoby się miano jej arcykapłana, zwłaszcza, że surowy przedewszystkiem dla siebie, odznaczał się wielką pracą i sumiennością w gromadzeniu materyałów dziejowych, oraz wybitnym objektywizmem rzeczowym. Katolik posiadał wysokie umiarkowanie sądu i sprawiedliwości dla inowierców; szlachcic — oceniał należycie strony dodatnie nieszlachty.
Wyposażony w liczne zalety umysłu, serca i energii, osiągnął Jarochowski w naukowej działalności swojej możliwie najwyższy stopień tej doskonałości, na jaką stać go było, i zdobył rzetelnie wysoki stopień zasługi.
O rezultatach pracowitego swego żywota powiedzieć mógł śmiało: quos ego! Nie zawdzięczał ich bowiem ani geniuszowi, ani talentom wybitnym.
Urodził się Jarochowski 1829 r. w Sokolnikach w W. Ks. Poznańskiem. Już jako młodego chłopca, ucznia gimnazyum św. Maryi Magdaleny W Poznaniu (1839–1846), owionął go wartki prąd ówczesnego życia umysłowego i publicznego wielkopolskiej dzielnicy. Po odbyciu w r. 1846 kilkumiesięcznej pokuty w więzieniu politycznem, udał się przyszły historyk na studya prawnicze do Berlina, aby — już w r. 1850 poświęcić się pruskiej służbie rządowej, w której osiągnął po latach dwunastu (1862 r.) stanowisko sędziego z siedzibą w Poznaniu, piastowane następnie przez lat dwadzieścia.
Skąpany za młodu w ożywionej atmosferze stolicy Księstwa, wyniósł z niej Jarochowski nie tylko zapał do pracy, ale poniekąd sam nawet kierunek przyszłych studyów swoich, których ojcem moralnym był — wedle słusznej analizy Władysława Smoleńskiego[1] — historyk-republikanin poznański, Andrzej Moraczewski (1802-1855).
Idee republikańskie, stanowiące oś przekonań politycznych mistrza, przejąć miały Jarochowskiego do głębi: Tak dalece, że same nawet ramy chronologiczne przedmiotu jego dociekań, zakreślone — może mimowoli, ale bądźcobądź z tego właśnie ideowego punktu wyjścia, objęły wyłącznie okres klasyczny Rzeczypospolitej szlacheckiej, bo w przybliżeniu epokę pomiędzy r. 1650–1750. Że studya wyłączne nad tym okresem, obejmującymi smutne czasy Jana Kazimierza i Korybuta i Leszczyńskiego i obu Augustów, stanowić musiały dla urabiającego się zwolna historycznego zmysłu badacza teren nader śliski, wynika to z samej natury rzeczy. Jeżeli bowiem wszelkie zjawiska historyczne domagają się wyświetlenia genetycznego, to dziejom pomienionym, ujawniającym wyjątkowy upadek kraju pod względem zarówno politycznym, jak i moralnym, należy się obserwacya wyjątkowo głęboka i przenikliwa. Tę realną, nie oderwaną głębokość poglądu dać może poza talentem jedynie tylko porównawcze traktowanie rzeczy, oraz możliwie dokładna znajomość ewolucyi i minionych przyczyn zjawisk badanych, czyli szersze studya ogólne.
Studya Jarochowskiego potoczyły się, jak nadmieniliśmy, korytem wązkiem, korytem skutków, których przyczyny istotne, leżące poza sfera bezpośrednich jego dociekań, zwykł on był zastępować refleksyami indywidualnych pojęć moralnych i politycznych. Czciciel objektywizmu stawał się ofiarą mimowolną, a pewno i mimowiedną, podmiotowości własnej.
Mimo to przyznaliśmy działalności Jarochowskiego rzetelną zasługę naukową. Drobna część tej zasługi leży niewątpliwie w przypadku, sprawiającym, że skala etyczna bywała niekiedy miarą całkiem właściwą dla oceny pewnych zjawisk, jakie badał; wielka zaś i zasadnicza — w jego pracowitości sumiennej, z jaką nietknięte, lub mało zbadane momenty dziejów naszych wzbogacał w literaturze historycznej cennemi objaśnieniami i materyałem, czerpanym nietylko ze źródeł łatwo dostępnych, lub z efemeryd publicystycznych XVII i XVIII wieku, ale — co ważniejsza, z licznych archiwów krajowych i obcych.
Smoleński wyróżnia w działalności Jarochowskiego dwa okresy: Pierwszy (przed r. 1878) nacechowany pietyzmem dla polskiego republikanizmu szlacheckiego i — drugi, oparty już na zgłębieniu wad organizacyi Rzeczypospolitej szlacheckiej, a tchnący zapałem dla czystej idei republikanizmu.
Podobnie, jak wszelkie wogóle upodobania historyozoficzne, oba te kierunki nie były, zdaniem naszem, wolne od piętna doktryny... Piętno to, wynurzające sie z refleksyi i sądów historyka, nie obciąża jednak — dzięki rzeczowemu objektywizmowi Jarochowskiego — pozytywnej, t. j. ściśle naukowej strony jego badań i plonów, które w toku doświadczeń dziejopisarskich osiągały nadto coraz to wyższy stopień krytycyzmu metodycznego.
Naukową pracę swoją rozpoczął Jarochowski już w r. 1854, jako młodzieniec dwudziestopięcioletni, od publikacyi pierwszego tomu Teki Gabryela Junoszy Podolskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, mającej objąć z czasem (w r. 1862) w sześciu tomach nader obfity i doniosły materyał dziejowy do panowania Augusta II.
Pierwsze dwa tomy tego wydawnictwa, poprowadzonego na razie po młodzieńczemu, spotkały się ze słuszną a ostrą krytyką (Bartoszewicza). Postanowiwszy uwzględniać nadal jej wymagania, młody historyk przygotował jednocześnie do druku pierwszą część głównego dzieła swego p. t. Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską. Wydał je bezimiennie (1856 r.) nakładem Żupańskiego w Poznaniu, poprzedzając płomienną przedmową, zawierającą własne historyozoficzne wyznanie wiary. Przyznać trzeba, że książka ta, aczkolwiek zawierająca liczne usterki i braki, wniosła bądźcobądź do nauki ówczesnej sporo materyału, zdobytego ze znacznym nakładem pracy i zabiegliwości.
W r. 1860 ukazał się (znowu bezimiennie) tom pierwszy Opowiadań historycznych Jarochowskiego, zawierający szereg szkiców p. t. «Kronika Helmolda — Wzięcie Poznania przez konfederatow tarnogrodzkich d. 24 lipca 1716 r. — Niewola Franciszka Ponińskiego, stolnika poznańkiego, starosty kopanickiego na Sonnensteinie w r. 1734 — Powstanie Kościuszki w Kurlandyi — Wspomnienia z czasów Prus poludniowych».
W r. 1863 wydał Jarochowski w drugim tomie Opowiadań i studyów historycznych rozprawy p. t: «O handlu gdańskim za czasów Zakonu — Porwanie Jakóba i Konstantego Sobieskich — Sprawa toruńska z r. 1724 — «Gazeta Berlińska» (Vossa) jako materyał do dziejów polskich w XIII wieku — Wycieczka Grudzińskiego do Polski r. 1712 — O Sobieskich.» W tymże czasie ukazały sie oddzielne szkice: «Car Piotr i carewicz Aleksy» (1862 r.) i «Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej od r. 1655 do 1667» (1864 r.).
Krytyka specyalna[2] wyróżnia z tego długiego szeregu studyów dziejowych jedynie tylko «Wielkopolskę» i «Sprawę toruńską.»
W r. 1874 ukazała sie druga część głównego dzieła Kazimierza Jarochowskiego: Dzieje Panowania Augusta III od wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcyi Stanisława Leszczyńskiego, 1702—1704.
Sumienność, erudycya i gruntowność tej olbrzymiej (646 str.) monografii politycznej «dwóch lat» jest podstawą zasług dziejopisarskich Jarochowskiego. Praca ta uleczyła go z predylekcyi dla Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozszerzyła jego poglady, pogłębiła erudycyę i krytycyzm dziejopisarski. Postep ten oceniła nalezycie Krakowska Akademia Umiejętności, mianujac w r. 1878 Jarochowskiego swoim członkiem korespondentem.
Nabyte zalety przelał zasłużony autor w znacznej mierze i na dalsze prace swoje, które w liczbie trzydziestu studyów nad XVII i XVIII stuleciem zawarł pomiędzy r. 1877—1886 w czterech ostatnich seryach swoich Opowiadań i studyów historycznych.
Pierwsza z nich (ogł. 1877 r.) objęła rozprawy p. t.: «Przyczynek do dziejów bezkrólewia po Michale Wiśniowieckim i (do dziejów) pierwszych miesięcy panowania Jana Sobieskiego — Kandydatura duńka w czasie bezkrólewia po Michale Wiśniowieckim — Jan Stanislaw Jabłonowski, wojewoda ruski, i zatarg jego z królem Augustem II — Epilog sprawy toruńskiej — Napad Brandeburczyków na klasztor parydyski w r. 1740 — Zamach Augusta II na Warszawę w r. 1704.»
Druga (ogł. 1882 r.) p. t. Nowe opowiadana i studya historyczne, zawarła szkice nastepujące: «Zamachy Augusta II na Leszczyńskiego — Katastrofa Patkula — Koniec Radziejowskiego — Brandeburgia i Polska w pierwszych latach po traktacie oliwskim — Polityka brandeburska w pierwszych latach wojny Karola XII i misya Przebendowskiego do Berlina w r. 1704 — — Próba emancypacyjna polityki Augustowej r. 1720 — Oblężenie miasta Poznania przez Patkula w r. 1704.»
Trzecia (ogł. w r. 1884) zawarła studya p. t.: «Wyprawa i odsiecz wiedeńska — Wyprawa wiedeńska ze stanowiska interesu politycznego Polski — Rada senatu wyszogrodzka i zabiegi polityczno-dyplomatyczne po zajęciu Warszawy w miesiącu wrześniu r. 1704 — Wielkopolskie Leszno w r. 1707 — Polityka saska i austryacka po traktacie altransztadzkim — Bitwa wschowska d. 13 lutego 1706 r. — Stanisław Leszczyński po Pułtawie — Stosunek Brandeburgii do Koscioła Katolickiego w ziemiach polskich od r. 1640 do 1740 — Kamieniec i Poznan po Augustowej restauracyi — Potyczka kargowska i kapitan Więckowski.»
Nakoniec część czwarta Opowiadań, wydana w r. 1866 p. t.: Z czasóww saskich spraw wewnętrznych, polityki i wojny, objęła rozprawy nastepujace: «Lauda połączonych województw: kaliskiego i poznańskiego za panowania Augusta II — Dwie misye Franciszka Ponińskiego, starosty kopanickiego, do cara Piotra w latach 1717 i 1718 — Epizod Rakoczowy w dziejach panowania Augusta II od r. 1703—1717 — Bitwa pod Poniecem d. 9 listopada r. 1704, jej przeddzień i następstwa — Oblężenie Gdańska w r. 1734.»
Nadto wydał Jarochowski (w r. 1880) książkę o «Literaturze poznańskiej w pierwszej połowie bieżącego stulecia», oraz zamieścił w tygodnikach i miesięcznikach polskich długi szereg sprawozdań, streszczeń, krytyk i artykułów, z pośród których wyróżnia się «Sprawa Kalksteina» drukowana w Ateneum w r. 1877.
