[270]PRAWA DAWNOŚCI.
Dziesięć lat upłynęło od chwili, gdy ocean wyrzucił na brzeg wyspy Itongo, dwóch białych ludzi, a dziewięć z górą od czasu, gdy jeden z nich Czandaura przezwany, zagarnął w swe ręce królewską władzę. Wiele się w ciągu tych lat na wyspie zmieniło i kołowrót zdarzeń, który dotychczas obracał się z chyżością sennego ślimaka, wirował teraz w tempie letnich błyskawic. Skończyła się bezpowrotnie wielowiekowa drzemka czasu i wtargnął zwycięsko ruch. Zestukrotniła się wartość i treść każdej godziny.
Przepadły chwile brzemienne zadumą ciszy — ustoiny rejestrujące leniwo przeszłość, a przyszły chwile nowe, wypełnione czynem, chwile — iskry, przetwarzające zajadle oblicze ziemi. Wszystko szło naprzód z zawrotną szybkością spadającego meteoru.
Naco ta szybkość? Co komu z tego pośpiechu? Jaki ich cel? Jaka przyczyna?
[271] Nikt nie wiedział, nikt nie domyślał się. Oprócz samego króla i jego doradcy i przyjaciela, Atahualpy. Tak chcieli biali władcy. Itonganie spełniali ich wolę posłusznie i ślepo i może wbrew własnym uczuciom przynaglali tempo życiowe swej wyspy.
Dawne osady i przysiółki zamieniły się na miasta i miasteczka, gdzie od rana do wieczora pracowali ludzie w domach wielkich, pełnych ruchu i niesłyszanych dotychczas na wyspie dźwięków. Jak z pod ziemi wyrosły fabryki, rękodzielnie, wytwórnie, huty i pracownie. Powstały szpitale, szkoły i ochronki. W górach otwarto kopalnie srebra, złota, miedzi, żelaza i kobaltu. Wydobyte z nich metale sprowadzano na wąskotorowych kolejkach do najbliższych miast i przerabiano na ludzki użytek w olbrzymich kuźniach i przetwórniach.
W lasach rżnęły i piłowały wśród świstu Pary niezmordowane tartaki, a po lśniących szynach pędziły żelazne wózki naładowane drzewem chinowem, chlebowem, gumowem, kamforowem, sandałowem, eukaliptusem, sosną kauri, rzewnią, igławą i palmami.
Dzięki mądrej gospodarce króla zakwitła uprawa zbóż i krzewów, rozwinęło się sadownictwo. W okresie letnim, między paź[272]dziernikiem a marcem, gdy wilgotny passat z południowego wschodu uderzał w zębate sierry cordillery i sprowadzał obfite dżdże, dojrzewały na polach pszenica, jęczmień, kukurydza i pataty, trzcina cukrowa, bambus, tytoń, bawełna, ryż, maniok i taro.
Po ogrodach i sadach zbierano banany, owoce pizangu, gojawy, pistacji, melony i soczystą mięsowocnię smaczliwki.
Powietrze wypełniała w tym czasie aromatyczna woń krzewów migdałowych i pieprzu, z drzewa krowiego sączyło się źródło roślinne mleka jadalnego, pachniały cynamonowiec i pomarańcza.
Na gałęziach jadłunu pigwowatego dościgały orzechy, które utarte na masę, zmieszane z mlekiem palmy kokosowej i przesączone przez trzcinę bambusu dawały jesienią sorbet słodki i ochładzający.
Pracowali Itonganie w pocie czoła i budowali żmudnie nową przyszłość wpatrzeni w króla i jego tajemniczą gwiazdę. A król uśmiechał się i zachęcał przykładem do dalszych wysiłków.
Jeden tylko człowiek na wyspie nie pochwalał gorliwości Czandaury i spoglądał z niedowierzaniem na jego poczynania: Atahualpa.
— John — mówił nieraz do Gniewosza — [273]jak widzę, bierzesz tę wyspę i jej mieszkańców na ser jo i jesteś królem nie na żarty. Tyle lat minęło od czasu naszego przymusowego wylądowania na tym egzotycznym brzegu, a tobie ani w głowie wracać do Europy. Do kroćset tajfunów! Co do mnie, mam już tego wszystkiego powyżej uszu i gdyby nie przyjaźń dla ciebie, „old felow“, dawnobym już wykończył moją „Markizę“ i dał stąd nura, ażby się za mną zakurzyło. Co ciebie właściwie trzyma na uwięzi? Rumi? Mężczyzna, jak ty, mógłby już dawno przerobić ją na swój tryb o tyle, że sama powinna okazać gotowość towarzyszenia ci na kraj świata. Moja Itobi np. dawno już oświadczyła mi, że, gdybym któregoś dnia chciał stąd wyfrunąć, opuści ojczyznę i pójdzie za mną bez cienia żalu. Dzielna kobieta!
Wtedy Gniewosz zapewniał przyjaciela, że nie kochanka związała go z wyspą. Przypiekany do muru dalszemi indagacjami Petersona, wreszcie wyznał mu prawdę.
— Trzyma mnie tu żądza władzy i kierowania ludźmi. Tu jestem królem, w Europie byłbym tylko zwykłym inżynierem. Ponadto klimat tutejszy i otoczenie wpływają na mój stan psychofizyczny, a specjalnie ujemnie na mój medjumizm, który zdaje się [274]z rokiem każdym słabnąć i zanikać. A tego właśnie najgoręcej pragnę. Nie chcę być więcej „sługą duchów“ ani nawet ich „kochankiem“. Zamiast pośredniczyć między niemi a żyjącymi, rządzę coraz samodzielniej ludźmi. Z roli biernego medjum przeszedłem powoli do roli władcy. Po dziesięciu latach mego pobytu na Itongo doszedłem w walce z zaświatem do rezultatów tak pomyślnych, że zdaje mi się, że widzę już w niedalekiej przyszłości dzień mego pełnego zwycięstwa i wyzwolin. Sam przyznasz, że przeprowadziłem na tej archaicznej, przesiąkłej dawnością wyspie wprost rewolucyjne zmiany. Zmodernizowałem niemal zupełnie tryb życia Itonganów, wydrożyłem ich z drzemki wieków, zelektryzowałem prądem nowoczesnej cywilizacji, zaprzągłem do nowożytnych warsztatów pracy. Lecz to mi nie wystarcza. Z czasem zabiorę się do ich wierzeń i religji. Nagnę palec pod ich serca.
Dopiero gdyby mi się kiedyś przy czemś powinęła noga i nastał okres pierwszych porażek, chwyciłbym się ostatecznego środka, który mi tak zalecasz. Na ucieczkę będzie zawsze czasu dosyć. Rozumiem doskonale, mój drogi Will, że racje, które mnie tu więżą, dla ciebie są niczem.
[275] Dlatego mimo wszystko, mimo twej nieocenionej przyjaźni nie śmiem cię przy sobie zatrzymywać dłużej i jeżeli taka twoja wola, wykończ jak najprędzej swoją „Markizę“, zaopatrz ja w potrzebny sprzęt i środki żywności i wracaj szczęśliwie do Europy z twoją Itobi. Kto wie, może ja i Rumi pójdziemy wkrótce za waszym przykładem i spotkamy się gdzieś w jednym z portów południowej Anglji. Narazie moje miejsce tutaj, aż do dnia zupełnego tryumfu lub... zupełnej klęski.
Peterson westchnął.
— Jesteś uparty jak kozioł, John. Cóż mam robić? Rad nie rad muszę czekać na to rozstrzygnięcie. Pozostaję.
Gniewosz podziękował mocnym uściskiem ręki. Więcej tej sprawy nie poruszali, lecz od owej rozmowy Peterson gorliwiej niż dotychczas zaglądał do zatoki Szarych Zwisów na zachodnim krańcu wyspy, u podnóża bazaltowych stoków cordillery, gdzie w malutkiej przystani kończył budowę „Markizy“, obrotnego jak fryga, dwumasztowego szkuńca.
O istnieniu statku prócz inżyniera nikt nie wiedział. Zatoka wybrana przez kapitana była mało dostępną tak ze strony lądu, jak morza, a ponadto rzadko odwiedzana przez [276]krajowców z powodu jakiejś klątwy czy czarów, rzuconych na nią przed laty przez jednego z szamanów. Ta naturalna i moralna izolacja zakątka była Petersonowi bardzo na rękę. Po cichu, ukradkiem zwiózł do nadbrzeżnych grot obrobiony gdzieindziej przez zawodowych cieśli sprzęt i przy pomocy Gniewosza powoli w ciągu dwóch lat zmontował kadłub i maszty. W parę miesięcy po wspomnianej rozmowie, jakby przeczuwając wypadki, przyśpieszył wykończenie szkunera. W ciągu kilku najbliższych tygodni rufa, sztaba i śródokręcie zapełniły się nadbudówkami, a na masztach załopotały w powiewach passatu żagle z krajowej tappy, delikatnego a mocnego płótna, wyrabianego z kory papierotki, skropionej klejem.
Kapitan był bardzo dumny ze swej „Markizy“ i całe godziny spędzał na jej pokładzie, paląc z fajki wyborny, własnoręcznie zasiany w ogrodzie i wyhodowany tytoń. W czasie tych samotnych siest w otoczeniu nawisłych dookoła bloków szarego opocza przemyśliwał sytuację. W szczerość podanych sobie przez Gniewosza motywów wierzył. Mimo sceptycyzmu, z jakim zapatrywał się na stosunek przyjaciela do t. zw. zaświatów, czuł, że między inżynierem a zbio[277]rowością Itonganów toczy się od lat gra o jakąś wysoką stawkę i że zwycięzcą narazie był stale Czandaura. Z drugiej strony jednak trzeźwemu i praktycznemu pozytywiście przedstawiała się ta gra jako niepotrzebna strata czasu, a jej protagonista, John, zdaniem jego, marnował tylko swe siły i zdolności dla egzotycznej chimery. Z całego serca życzył mu rychłej porażki, bo tylko w tym wypadku spodziewał się nakłonić przyjaciela do ucieczki. Planowany Przez króla atak na wierzenia i zwyczaje wyspiarzy obudził w nim nowe nadzieje. Peterson był niemal pewny, że tu natrafi Czandaura na prawdziwy opór, który zniechęci go do Itonganów i „popchnie w ramiona Europy“.
Przypuszczenia swoje opierał na bystrej i wnikliwej obserwacji. Uległość Itonganów wobec króla i jego reform wydała mu się Pozorną i powierzchowną. Na podstawie tego, co słyszał od Izany, doszedł do wniosku, że wśród krajowców istnieje silna partja opozycjonistów, którą kieruje nieznana czyjaś ręka. Chodziły głuche pogłoski, że w czasie wielkiej kampanji na Czarnych przed laty dziewięciu zaginiony bez wieści zdrajca Mahana żyje i ukryty w górach, stamtąd porozumiewa się z malkontentami.
[278] Bez względu na to, jak miały ułożyć się stosunki między królem a ludem, postanowił Peterson mieć pod ręką gotową do drogi „Markizę“, by w każdej chwili mogła podnieść kotwicę. Narazie wyczekiwał...
Tymczasem zaszedł wypadek, który umocnił kapitana w jego poglądach na sytuację i podwoił jego czujność.
W pewien wiosenny odwieczerz zamknął na wieki oczy arcykapłan Huanako. śmierć starca była czemś najnaturalniejszem w świecie. Podeszły wiek i żywot pracowity doprowadziły go do zasłużonego dobrze kresu, strojąc wielką godzinę zachodu w blaski pogody i przedwieczornej ciszy. Odszedł syt życia, z uśmiechem na twarzy.
Mimoto już nazajutrz po pogrzebie podniosły się głosy, domagające się szukania sprawcy tego zgonu. Bo u Itonganów, podobnie jak u większości ludów pierwotnych, śmierć nie była nigdy prawie zjawiskiem naturalnem. Na umierającym zawsze niemal ciążył gniew potęg nieznanych. Zgon był wynikiem albo złej siły, płynącej od obrażonego bóstwa, albo też czarów, rzuconych przez śmiertelnego wroga.
Wangarua, najstarszy z szamanów i następca Marankaguy przypisywał śmierć Huanaki czarom i w tym kierunku urabiał opi[279]nję publiczną przez szereg dni po pogrzebie i stypie. Skutek był ten, że w tydzień po oddaniu arcykapłanowi ostatniej posługi na wniosek niejakiego Arawaki przystąpiono rzeczywiście do szukania rzekomego mordercy-czarownika.
W słoneczny, upalny dzień październikowy w obecności olbrzymich tłumów Wangarua zrobił laską kapłańską głęboki a wąski rowek koło grobu Huanaki, poczem przez dłuższy czas czekał na ukazanie się w nim robakaprzewodnika.
Po upływie trzech godzin, gdy słońce przekroczyło już zenit, wypełzła z grobu glista i powoli zaczęła posuwać się wyżłobioną przez laskę szamańską brózdą. Gdy dotarła do jej końca, wydobyła się z rowku na powierzchnię poziomu i zmieniwszy kierunek, pełzała dalej pod kątem rozwartym do linji poprzedniej. Wynik obserwacji w ciągu następnych trzech godzin był fatalny. Po przewędrowaniu kilkunastu metrów przestrzeni między fejtoką a pierwszemi domostwami, robak zatrzymał się przed toldem Izany; tu wśliznął się z powrotem w trzewia ziemi i zniknął bez śladu. Wśród śmiertelnej ciszy, jaka zaległa wtedy masy zgromadzonego ludu, ogłosił Wangarua wynik magicznego śledztwa: sprawcą czarów, rzu[280]conych na ś. p. arcykapłana, a tem samem jego mordercą był Izana. Czekała go za to śmierć. O brzasku dnia następnego miał wódz zawisnąć na jednem z drzew otaczających wietnicę.
Gdy Peterson czerwony od gniewu zakomunikował Gniewoszowi wyrok sędziów, król uśmiechnął się lekceważąco.
— Czy sądzisz Will, że pozwolę na to, by z powodu tego idjotycznego „śledztwa“ i jeszcze idjotyczniejszego jego wyniku, kilku głupców, czy też niezadowolonych ze mnie łajdaków pozbawiło życia jednego z najżyczliwszych nam wśród krajowców ludzi?
Kapitan odsapnął uspokojony.
— To co innego. Zaraz pomyślałem sobie, John, że na to nie pozwolisz. Lecz po jakiego djabła było dopuszczać wogóle do tego głupkowatego śledztwa? Teraz, ratując tego poczciwca, Izanę od niechybnej śmierci, narazimy się na poważny konflikt z przesądami większości.
— Właśnie chciałem wywołać ten konflikt.
Peterson zdębiał.
— A to poco?
— Aby pokazać im swoją siłę. Od dziś rozpoczynam jawną już kampanję przeciw [281]ich zabobonom. Albo one będą rządzić, albo ja.
— Innemi słowy, albo położysz ich wszystkich na łopatki, albo sarn kark skręcisz przy tej sposobności.
— Ha, cóż robić — westchnął Gniewosz. — Niema innego wyjścia. Va banąue! Narazie wezwij radę 10-ciu i lud na zgromadzenie dziś po południu na godzinę piątą. Nad Izana i jego rodziną roztocz tymczasem troskliwą opiekę. Najlepiej zrobisz, stawiając dookoła jego tolda straż. Sam pójdę do niego natychmiast, by uspokoić jego najbliższych. W całej tej sprawie wietrzę matactwa tego łotra, Mahany, który podobno ukrywa się w górach i podjudza ludzi przeciw nam obu. Ten oszust Wangarua zdaje się być jego emisarjuszem. Stąd jego niechęć do wiernego nam Izany. A zatem do widzenia, Will, o piątej na zgromadzeniu! Dobrzeby było, gdybyś skupił w odwodzie na wszelki wypadek oddziały wojowników, na których możemy liczyć. Weź sobie do pomocy Ksingu. To dobry i przywiązany do nas chłopak.
— To się wie. Do widzenia, John.
Po odejściu Petersona, Gniewosz przywdział swój paradny strój królewski i w asyście przybocznej straży udał się do [282]domu Izany. Już zdaleka doszły go głośne zawodzenia kobiet. Na widok zbliżającego się króla, krzyki wzmogły się. Z obejścia wypadła Alafa, żona Izany i rwąc włosy, rzuciła się z jękiem do stóp Czandaury. Podniósł ją i pocieszył krótkiem słowem:
— Włos mu z głowy nie spadnie.
W drzwiach tolda zastał strażników. Podnieśli włócznie na powitanie. Czandaura zmarszczył brwi.
— Kto was tu postawił? Atahualpa?
— Szaman Wangarua — odpowiedział dowódca straży.
W oczach króla zamigotały błyskawice.
— Kto go upoważnił do wydawania podobnych rozkazów?
Strażnik zmieszał się i przez chwilę milczał. Wkońcu nie patrząc królowi w oczy odpowiedział:
— Szaman uczynił to starym zwyczajem na podstawie wyniku śledztwa, odbytego na fejtoce przy grobie Huanaki.
— Milczeć! — huknął Czandaura blady z gniewu. — Kto tu panem? Ja — czy szamani, czarodzieje i inni tym podobni oszuści? Ja was nauczę porządku i posłuchu! — Izany strzec będą wojownicy, których wyznaczy z mojego rozkazu Atahualpa, a wy[283]stąd — precz! Natychmiast! W prawo zwrot i marsz do obozu!
Strażnicy zbici z tropu i przerażeni sprezentowali broń i odeszli. Czandaura wyciągnął obie ręce ku Izanie, który stojąc na progu domu, był niemym świadkiem tej sceny.
— Przepraszam cię, stary druhu za nieprzyjemności, jakie cię dziś spotykają.
Surowa, podobna do brązowego reljefu twarz wodza ani drgnęła.
— Jestem gotów ponieść śmierć z woli ludu — odparł spokojnie.
Czandaura zrobił niecierpliwy gest ręką.
— Głupstwa plecie mój brat i przyjaciel. Izana żyć będzie jeszcze długie lata i doczeka się wnuków. Jakiem Czandaura, król.
— Wola ludu zgromadzonego na sąd na fejtoce jest świętą — upierał się wódz.
— Wola itonguara i króla jest świętszą. Izana żyć będzie, bo ja tak chcę. Ale cóż to wodzu? Przyjmujesz mię w progu i nie prosisz do wnętrza?
Izana stropił się.
— Dom mój stoi zawsze otworem dla króla mego i pana — rzekł, cofając się w głąb. — Spocznij Czandauro i nie wzgardź skromnym posiłkiem.
Weszli pod dach chaty, świta króla zaję[284]ła miejsce straży i rozlokowała się dookoła domu.
Gdy po upływie godziny Czandaura opuszczał zagrodę Izany, twarz jego tchnęła wyrazem stanowczości i decyzji. Natomiast stary wódz zakłopotany trzymał oczy wbite w ziemię.
| — |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
—
|
Po wizycie u Izany król powrócił do siebie i polecił naczelnikowi swej przybocznej straży, ślepo oddanemu Czantopiru nie wpuszczać nikogo do wnętrza wigwamu. Czandaura był znużony i pragnął podobno porozumieć się z duchami przodków przed ważną sprawą, którą miał rozstrzygnąć po południu. Potrzebował paru godzin snu i odpoczynku. Gdy wyniosła jego postać zniknęła za kotarą w chodową, cisza ogromna zaległa wokoło i nikt nie śmiał zbliżyć się do królewskiego domu.
Koło pół do piątej zaczęły przed wietnicą gromadzić się tłumy, w kwadrans potem zebrała się w komplecie Rada 10-ciu, a równo o piątej zjawił się król, mając po prawej Atahualpę, po lewej Izanę. Za nimi pod dowództwem Ksingu i Czantopiru wmaszerował na środek majdanu i ustawił [285]się szerokim półkręgiem oddział, złożony z tysiąca wojowników. Czandaura odpowiedział skinieniem ręki na powitalny okrzyk poddanych i bezzwłocznie przemówił.
— Mężowie plemienia Itongo! Zaszło zdarzenie ohydne, które hańbą okryło was i mnie, waszego króla i itonguara. Oto jeden z naszych szamanów powodowany, nie wiem, głupotą, czy chęcią zemsty ośmielił się oskarżyć publicznie i zasądzić na śmierć jednego z najlepszych i najdzielniejszych wodzów naszych, a mego serdecznego przyjaciela, Izanę. Hańba i wstyd, Itonganie! I z jakiegoż to powodu, pytam, mężowie plemienia Itongo, uznał Wangarua Izanę winnym zgonu nieodżałowanego druha mego i czcigodnego doradcy, Huanaki? śmiech doprawdy powiedzieć, że o wyroku szamana rozstrzygał marny robak, nędzna, z wilgoci ziemi wylęgła dżdżownica. Mężowie Itongo! Przed godziną nawiedziły mnie we śnie cienie zmarłych i duchy tej ziemi i rozmawiały ze mną jako z waszym itonguarem. Oto, co mi powiedziały:
„Wangarua poszedł w ślady zdrajców, Marankaguy i Mahany i pragnie pozbawić ciebie, króla, najlepszego z przyjaciół. Wyrok jego oparty na oszustwie. Królu, nie dopuścisz do śmierci zasłużonego wodza“. — [286]Tak powiedziały mi widma przodków waszych, Itonganie. I przysięgam wam, że będę im posłuszny. Izana żyć będzie.
Czandaura umilkł i zdawał się oczekiwać odpowiedzi któregoś z członków Rady. Jakoż powstał Arawaki i rzekł:
— I dla nas słowa duchów są rozkazem, któremu nikt się nie sprzeciwi. Szaman Wangarua mógł się pomylić. Lecz o zdradę zdaje mi się, nikt go tu z nas nie pomawia. Postąpił, jak nakazują wiara przodków i stary zwyczaj. Tyle tylko, królu, chciałem powiedzieć na jego obronę.
Czandaura pochylił głowę.
— I to mi tym razem wystarcza — oświadczył, podkreślając słowa. — A teraz mężowie Itongo, chciałem pomówić z wami o rzeczach znacznie ważniejszych, które wynikły z tego właśnie napozór błahego i śmiesznego zdarzenia. Oto sami przekonaliście się, że niektóre z waszych starych wiar i zwyczajów dziś już należą do przeszłości i straciły swą moc i władzę. Pragnąłbym odzwyczaić was od ciągłego zasięgania rad u zmarłych i duchów przy każdej najdrobniejszej sprawie. Nie wszystko. bowiem od nich zależy. Człowiek żyjący powinien przedewszystkiem polegać na sobie, czerpać ze Spichrza własnych, danych mu [287]przez Manu i przyrodę zdolności, a nie obzierać się wiecznie i na każdym kroku na świat po tamtej stronie. Nie wszystko dzieje się w życiu za sprawą duchów i człowiek poto właśnie żyje na ziemi, by własną wolą i chceniem przekształcać ją, przerabiać i przygotowywać pod budowę przyszłości. W tem ci właśnie tkwi wielki sens życia. Tymczasem wy, mężowie plemienia Itongo, siedzicie wciąż po szyję zanurzeni w pleśniejących już stawiszczach dawności. Ja, zesłany wam przez Opatrzność itonguar i król, muszę was wyzwolić z tych zatęchłych mateczników i poprowadzić w dal słonecznemi szlakami wolności. Na tem dziś kończę.
Nastało długie, przeciągłe milczenie. Słowa króla tym razem nie znalazły widocznie aprobaty u większości zgromadzonych, bo nikt nie ośmielił się poprzeć ich swem zdaniem. Lecz nikt też nie miał w pierwszej chwili odwagi na wyrażenie sprzeciwu. Sytyuacja stawała się z minuty na minutę bardziej kłopotliwą, bo Czandaura, patrząc dokoła wyzywająco czekał, a żaden ze zwykłych mówców nie kwapił się z odpowiedzią. Wreszcie po nieznośnie długiej pauzie wysunął się z grona kapłanów czarownik Aumakna, człeczyna chuderlawy i nic nie [288]znaczący, a stąd pewniejszy własnej skóry i wyjąkał nieśmiało:
— Rada 10-ciu i lud przez usta moje proszą ciebie, królu, byś raczył pozostawić nam stare zwyczaje i nie tykał wiary ojców. Gdy zmieniałeś bieg naszego powszedniego życia i kazałeś mu płynąć nowem korytem, nie szemraliśmy i byliśmy posłuszni. Nie stawialiśmy ci oporu, wielki Czandauro, gdy tępiłeś nam odwieczne bory, przytułki bogów i napełniałeś je zgiełkiem twych maszyn. Cicho poddawaliśmy się twej królewskiej woli, gdy kazałeś budować wielkie domy, nazwane przez cię fabrykami i wyznaczałeś nam godziny przymusowej pracy. Byliśmy cisi i powolni jak jagnięta, gdy z twego polecenia ciała nasze ociekały potem w kopalniach, a ręce mdlały od wżerania się oskardami w trzewia gór. Spełnialiśmy twoje rozkazy, Czandauro, bez słowa skargi, pomni na wielkie twoje dla ludu zasługi. Dziś sięgasz zaborczą ręką po wiarę naszą i chcesz nam ją odebrać. Nie czyń tego, królu, jeśli nie chcesz, by gniew bogów spadł na głowy nasze, a może i twoją.
— Nie czyń tego, Czandauro! — poparło prośbę Aumakny parę niepewnych głosów.
— Pozostaw nam wiarę ojców i dawny [289]obyczaj! — odezwało się śmielej parę innych.
Przykład podziałał. Prysnęło w kawałki rozpięte nad gromadą sklepienie milczenia i głuchy pomruk przeszedł falą po ludzkiem pogłowiu. Błagali i grozili zarazem. Kładli mu się pokornie pod stopy, a w oczach mieli błyski gadzin. Czandaura z uśmiechem pogardy patrzył i słuchał. Gdy uspokoili się trochę i groźny pomruk roztopił się w szmery i szepty, dał znak Atahualpie. Zabrzmiał krótki, dobitny rozkaz naczelnego wodza i tysiąc żołnierzy karnych i sprawnych, jak mechanizm ruszyło linją półksiężyca, torując sobie drogę wśród tłumu. W ognisku tego półkola był król. Zagadkowy uśmiech nie schodził mu z twarzy. Obcy, daleki, nieprzystępny wracał do swojej sadyby. Nie raczył już dać ludowi żadnej odpowiedzi.
| — |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
—
|
Czandaurze udało się ocalić Izanę dzięki trickowi ze snem i rzekomo objawioną mu w nim wolą duchów. Zwyciężył Itonganów ich własną bronią. I dlatego nie był teraz zadowolony ze siebie. Lubiał otwartą walkę. Próba rozpoczęcia jawnej kampanji z prastaremi wierzeniami wywołała znamienną [290]reakcję. Król uśmiechał się ironicznie na myśl, że bezkarnie tyle już razy zdeptał ich zwyczaje i znieważył świętości. Lecz o tem nikt nie wiedział. Czandaura dopuszczał się świętokradztwa pokryjomu, kradł jak złodziej. Nikt ani nie domyślał się, że od dziewięciu lat jego miłośnicą była kapłanka Rumi. Tylko Atahualpa i Wajmuti byli wtajemniczeni w dzieje tego stosunku — on, przyjaciel i biały człowiek, ona, piastunka, niemal druga matka księżniczki.
Miłość Rumi, potężna i płomienna, była dla Czandaury jak krzew gorejący, który prowadził go poprzez pustynię życia na wyspie. Była mu kochanką, przyjaciółką, żoną — wszystkiem. Ślepo oddana, widziała w nim istotę wyższą, nadziemską, o której mocne ramię wsparta patrzyła pogodnie w przyszłość. Przejęła od niego jego wiarę, wyswobodziła się dzięki niemu od lęku przed nieznanemi potęgami. Bogini Pele, której była kapłanką, przestała dla niej istnieć. Nie poczuwała się do żadnej winy względem istoty, w której rzeczywistość nie wierzyła. Była nadal kapłanką tylko z pozoru. Obrzędy przez nią spełniane nie miały dla niej żadnej treści. Były zbiorem mechanicznych czynności, pod których powierzchnią dudni[291]ła pustka. Wnętrze duchowe Rumi wypełniał natomiast po brzegi Czandaura.
Inaczej patrzyła nań stara jej piastunka. Król był dla niej uosobieniem demona, pięknego, lecz złego, który wtargnął do świątyni i oczarował potęgą swej urody kapłankę. Wielka, prawie macierzyńska miłość ku
księżniczce i zabobonny strach przed jej uwodzicielem, uczyniły z niej mimowolną powiernicę tego grzesznego związku. Tajemnicy kochanków nie byłaby wydała przed nikim, choćby rozciągnięta na torturach. Cicha, pokorna, z uśmiechem zastraszonej rezygnacji na ustach usuwała się dyskretnie w najodleglejsze zakątki chramu, ilekroć on zbliżał się zaborczym krokiem do
Rumi i brał ją w swe królewskie ramiona. Milcząca, małomówna a czujna, ostrzegła ich nieraz przed grożącem niebezpieczeństwem i zręcznie umiała odwrócić od nich uwagę podejrzliwych.
Czandaura cenił wysoko jej pomoc i oddanie, lecz jej nie lubił. Wyczuwał instynktem jej antypatję ku sobie i widział w niej wcielenie wszystkich wrogich mu tradycyj i przesądów tej wyspy.
To też, gdy po powrocie z burzliwego zgromadzenia udał się do świątyni Pele na umówioną schadzkę z kapłanką i zamiast [292]ukochanej, spotkał się w progu z Wajmuti, zmierzył ją niechętnem, prawie gniewnem spojrzeniem.
— Gdzie Rumi? — zapytał opryskliwie.
Stara strażniczka ognia świętego wytrzymała spokojnie spojrzenie.
— Czandauro, źle czynisz, napastując naszych bogów i duchy naszych ojców. Dlaczego sięgasz zuchwałą ręką po to, co otacza cześć i miłość niezliczonych lat i pokoleń? Dlaczego draźnisz cienie naszych przodków? Czy ci nie dość świętokradztwa, którego dopuszczasz się tutaj w tym chramie?
— Gdzie Rumi? — powtórzył pytanie głosem ostrym, jak cięcie miecza.
Z fałdów kotary za ołtarzem wysunęła się postać ukochanej.
— Jestem już, jestem.
Zarzuciła mu na szyję parę bursztynowych ramion. Wajmuti odeszła w głąb z westchnieniem.
— Poco wysłałaś mi ją na spotkanie? — badał, gładząc ciemne warkocze..
— Domagała się tego koniecznie. Chciała cię ostrzec przed zemstą ich bogów i przodków. Czegóż chcesz? To stara, przesądna, ale życzliwa nam kobieta.
[293] — Wydajesz mi się dzisiaj jakaś smutna, Rumi. Czy masz jakie zmartwienia?
— Rangitatau, matka Itobi dogorywa. Biedna przyjaciółka moja nie je już od trzech dni i nie śpi od trzech nocy. Itobi nie chce pogodzić się z wolą bogów swoich i płaczem i postem usiłuje zatrzymać ducha umierającej. Cień chorej skraca się z dniem każdym[1]. Zbliża się już jej godzina. Chciałabym ją odwiedzić. Atahualpa nie będzie miał chyba nic przeciwko temu.
— Przeciwnie. Ujrzy nas rad. Biedna Itobi!
I poszli do tolda Atahualpy, który po śmierci Raugisa, ojca Itobi przygarnął do siebie matkę żony. Bo już osiem lat minęło cd chwili, kiedy pokochawszy piękną Itobi, zawiesił swój hamak nad jej hamakiem[2]. Niedługo cieszyła się Rangitatau spokojnem życiem u boku córki i zięcia. W drugim roku pobytu w chacie Atahualpy sęp Etua[3] [294]zaczął pożerać jej wnętrzności. Nie pomogła czuła opieka i troskliwość Itobi i jej męża; marniała i nikła z dnia na dzień. Choroba przeciągnęła się na miesiące, chociaż w innych warunkach chora byłaby wyzionęła ducha znacznie prędzej. Bo u Itonganów nie otaczano chorych żadną opieką. Przeciwnie. Unikano ich. Nieszczęście i choroba dyskwalifikowały. Chorzy uchodzili zawsze za rodzaj tabu, za osobników uświęconych, ale niebezpiecznych, bo opętanych przez złe moce lub ukaranych za swe grzechy. Stąd płynął strach przed umierającymi, na których zaciążył gniew potęg nieznanych. Zdarzały się często wypadki, że odmawiano im pożywienia i pozostawiano samych na pastwę śmierci.
Czandaura i Rumi zastali Rangitatau w agonji; nie poznawała już nikogo. Przy łożu stał bezradny Atahualpa i patrzył ze współczuciem na matkę i córkę. Itobi nie wypuszczała z rąk dłoni konającej. Głuchy szloch wstrząsał od czasu do czasu jej piersią. Wtem Rangitatau podniosła się wpół ciała, wyciągnęła ręce przed siebie i sztywniejąc, opadła na poduszki, Atahualpa zamknął jej rozwarte szeroko oczy. Itobi z głośnym płaczem rzuciła się na zwłoki.
| — |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
—
|
[295] W parę miesięcy po śmierci Rangitatau, w jasna, księżycową noc, obudziło Atahualpę ze snu ciche łkanie Itobi. Przytulona do jego ramienia płakała rzewnie jak dziecko.
— Co ci to, Itobi? Czy ci się przyśniła nieboszczka matka?
Zaprzeczyła ruchem głowy.
— Czy jesteś chora?
Podniosła ku niemu twarz zalaną łzami.
— Miałam zły sen, Atahualpo, bardzo zły sen. Śniło mi się, że nad brzegiem morza wśród skał siedziała w skwarze południa moja przyjaciółka Rumi. Nagle, z jednej z pieczar nadbrzeżnych wyszedł piękny młodzieniec i posiadł kapłankę. I stało się, > że z nasienia mężczyzny poczęło się w jej łonie dziecię, które teraz dźwiga pod sercem i którego narodziny okryją hańbą chram i jego strażniczkę. Bo nie godzi się stróżce ognia wieczystego łączyć się z mężem i płodzić dzieci. Dlatego we śnie, zjawiła im się bogini Pele i kazała wypruć płód hańbiący z brzucha Rumi. Oto dlaczego płaczę, Atahualpo. Serce mi krwawi na myśl, że muszę spełnić rozkaz okrutnej bogini.
Peterson zaśmiał się beztroskliwie.
— Ależ to brednie wierutne, Itobi! Któżby troszczył się o sen?
[296] Spojrzała surowo na męża.
— Sen nigdy nie kłamie, i to, co w nim nakazują boginie czy duchy, musi spełnić śpiący, choćby dusza jego wzdrygnęła się przedtem całą swą istnością. Człowiek odpowiada za grzech popełniony we śnie nawet wtedy, gdy śni o tym jego występku ktoś inny. W snach objawia się każdemu z nas wola jego genjusza opiekuńczego, jego totemu. Rumi jest brzemienna, a dziecię poczęte w jej łonie musi zginąć z mej ręki Przeklęta moja dola! Bodajbym nigdy nie była przyszła na ten świat!
Chociaż Peterson uważał całe to nocne zajście za wynik rozstrojonych nerwów Itobi i traktował rzecz jako przemijający wybuch, mimoto nazajutrz opowiedział wszystko Gniewoszowi. Wiadomość zaniepokoiła króla poważnie.
— Muszę natychmiast ostrzec Rumi przed grożącem jej niebezpieczeństwem.
— Poco ją niepotrzebnie przerażać? Itobi uspokoi się i o wszystkiem zapomni — próbował oponować kapitan.
— Nie będę tak lekkomyślny, Will. Nie znasz dobrze jeszcze mieszkańców tej wyspy. Na punkcie snu i jego realizacji są fanatykami. Chyba nigdy nie słyszałeś, do czego są zdolni w tym względzie. Opowia[297]dał mi raz Izana następującą, charakterystyczną, z życia wyspiarzy wziętą historję.
Pewnego razu śniło się jakiemuś Itonganowi, że widzi porą zimową dwunastu swych współbraci, zanurzających się w przeręblę na stawie i wychodzących po pewnym czasie z pod skorupy lodowej drugą, opodal wyrąbaną przeręblą. Śniarz zapamiętał ich sobie i po przebudzeniu opowiedział kolejno każdemu z dwunastu swą wizję senną. I wiesz, co się stało?... Tych dwunastu półgłówków czekało cierpliwie nadejścia pory zimowej, a gdy temperatura na dolinach odpowiednio obniżyła się, poszli w góry, między wirchy i turnie i tutaj, upatrzywszy sobie zamarznięty staw, wyrąbali w nim dwie przeręble. Jedenastu fanatykom udało się bez szwanku przepłynąć pod powierzchnią lodową i wypłynąć na wierzch przez drugi otwór, lecz ostatni, dwunasty zatonął, przepłacając życiem realizację snu. Tacy to już oni. Na to niema rady. Twoja Itobi nie wyzwoliła się z przesądów przodków i jest nieodrodną córką swego plemienia. Proszę cię, Will, pilnuj jej i nie puszczaj samopas, o ile to możliwe. Boję się bardzo o Rumi. To nie żarty.
— Zrobię, co będzie w mojej mocy. Z tego, co usłyszałem, widzę, że wszystko możli[298]we. Niech djabli wezmą te ich zabobony! I to takie przyjaciółki!...
| — |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
—
|
| — |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
—
|
Rumi ostrzeżona przez króla przestała odwiedzać Itobi i nie rozstawała się z krótkim a szerokim sztyletem, który zatknęła za pas swej kapłańskiej szaty. Na Itobi spoczęło odtąd czujne i podejrzliwe oko Czandaury; drżąc o życie ukochanej, król otoczył żonę przyjaciela niewidzialnymi strażnikami, którzy śledzili każdy jej ruch i towarzyszyli zdaleka niemal bez przerwy. Najwięcej cierpiał nad tem Atahualpa, bo pożycie z żoną uległo w tym czasie fatalnym przemianom. Itobi stała się opryskliwą i złą, spoglądała ponuro i widocznem było, że zamiaru swego me zaniechała. Wychudła od toczącej się w niej walki błąkała się bezczynnie z kąta wkąt po mężowskiem toldzie. Sytuacja pogarszała się z dnia na dzień, zwłaszcza, gdy zauważyła, że ją śledzą i że ograniczono znacznie swobodę jej ruchów. Obudził się w niej upór i bunt. Chęć zrealizowania woli bóstwa stała się monomanją. Nieraz zastawał ją mąż przy ostrzeniu noża.
[299] Aż w którąś burzliwą, jesienną noc, gdy zjuszony orkanami ocean wypuszczał na brzeg całe tabuny grzywaczy, Peterson zbudzony uderzeniem pioruna spostrzegł, że niema Itobi obok niego w łożu. Przeczuwając coś złego, zapalił latarkę i zarzuciwszy na ramiona opończę, wybiegł z domu. Instynkt skierował go ku świątyni Pele. W bramie chramu spotkał się z Gniewoszem. Spojrzeli na siebie zdumieni.
— Co tu robisz, Will? Itobi śpi?
Peterson zaprzeczył gestem.
— Szukam jej. A ty, John?
— Ta nawałnica wprawiła mię w stan silnego zdenerwowania. Nie mogłem zasnąć. Od godziny już włóczę się między skałami. Aż zaszedłem tu pod próg. Jestem dziwnie niespokojny o Rumi.
Ostatnie słowa Gniewosza zgłuszył przejmujący krzyk kobiety z wnętrza. Pchnęli drzwi i wpadli do środka. Przed ołtarzem oświetlone rzutami wiecznego ognia walczyły na noże Rumi i Itobi. Kapłanka napadnięta znienacka w czasie snu na runie, rozpostartem u stóp ofiarnego stołu cudem uniknęła śmiertelnego ciosu i teraz lekko ranna w ramię broniła się zaciekle.
Wajmuti śpiąca w głębi chramu za kotarą ocknęła się ze snu i na widok niebez[300]pieczeństwa grożącego Rumi zaczęła wołać rozpaczliwie o pomoc. Jej to krzyk sprowadził Petersona i Gniewosza. Lecz przybyli za późno. Bo właśnie, gdy przekraczali próg świątyni, Rumi odparowała zręcznie cios i zanim Itobi zdołała zasłonić się, utopiła jej swój nóż w piersi. Itobi rozłożyła ręce i runęła twarzą na posadzkę. Przypadł do niej Peterson i chwycił w ramiona. Podniosła ku niemu poraź ostatni zachodzące już mgłą oczy, uśmiechnęła się i skonała. Z głuchym jękiem pochyliła się Rumi nad nią i zaczęła okrywać pocałunkami. Spojrzenia mężczyzn skrzyżowały się i w bezradnym smutku przeniosły się na zwłoki...
Na dworze wciąż szalała burza.
