Teorya muzyki. (Elementarz muzyczny)/O gamach
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Teorya muzyki. (Elementarz muzyczny) |
| Wydawca | Księgarnia S.A. Krzyżanowski |
| Data wyd. | 1911 |
| Druk | Drukamia Uniwersytetu Jagiellońskiego |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Cały tekst |
| Indeks stron | |
Szereg tonów, w pewnym stałym stosunku względem siebie zostających, nazywamy gamą.
Tonów tych jest siedem i każdy stanowi stopień gamy.
Stopni mamy w gamie VII, ósmy jest powtórzeniem w oktawie pierwszego.
Każden stopień może być wyjściem, (t. z. pierwszym stopniem) dla nowej gamy.
Im kultura muzyczna jakiegoś narodu niższa, tem więcej w użyciu rozmaitych gam.
Europejska muzyka (z wyjątkiem ludowej niektórych narodów), rozróżnia dwa rodzaje gam: durowe i molowe.
Te dwa zasadnicze rodzaje gam mają pewne odmiany.
Gamy durowe i molowe powstały z gam kościelnych, a te z greckich.
Gama jońska (grecka) jest jednakowa z gamą c-dur, frygijska zaś w odległościach równa się jońskiej.
| Jońska. | Frygijska. |
 | |
Jońska wznosi się, frygijska ma charakter opadający i jest utworzona jakby dla dopełnienia jońskiej.
Między I i II stopniem w obu gamach jest odległość całego tonu.
» II i III » » » » » » » »
» III i IV » » » » » » półtonu
» IV i V » » » » » » całego tonu
» V i VI » » » » » » » »
» VI i VII » » » » » » » »
» VII i I » » » » » » półtonu.
Dopełnieniem gamy od c do c¹ jest gama a—a¹ z podwyższonym chromatycznie siódmym stopniem. Podwyższanie VII stopnia w gamach molowych stało się prawem.
Dopiero w nowszych czasach zaczęto upodabniać stopnie gam molowych i durowych.
Podniesienie VII stopnia w mol upodobniono przez obniżenie VI stopnia w dur.
Rodzaje gam: 1. Czysta c-dur, czysta a-mol:
Sekundy zwiększone (półtoratonu) as-h, f-gis, tworzą w szeregu tonów gamy rysę, chcąc uniknąć sekund zwiększonych, utworzono trzeci rodzaj gam, melodyjnych.
Odległości tonów całych i półtonów muszą być zachowane na tych stopniach, co w gamach zaczynających się od C i a.
Gamy te są typami i przedstawiają się co do odległości poszczególnych stopni następująco:
Od c—d, ton cały, d—e, cały e—f, półton, f—g, cały g—a cały, a—h cały, h—c półton. Zatem między III—IV VII—I (VIII) mamy półtony.
Od a—h cały, h—c półton, c—d cały, d—e cały, e—f półton, f—g cały, g—a cały. Zatem między stopniami II—III, i V—VI, mamy półtony (w gamie czystej); w harmonicznej między II—III V—VI i VII—I (VIII); w melodyjnej między II—III i VII—I (VIII).
Jeżeli gamę zaczniemy n. p. od tonu »e«, to musimy utrzymać oddalenie stopni wskazane w typie.
Wypadnie wtedy podnieść niektóre stopnie, aby uzyskać potrzebne odległości.
Zamiast przy każdej nucie, osobno pisać krzyżyki, możemy te cztery krzyżyki wypisać na początku pięciolinii.
Gamy ze względu na ilość przybywających znaków tworzymy na podstawie pokrewieństwa kwint. (C-dur niema znaku, kwinta w górę od c jest g) G-dur ma 1 ♯. Kwinta od g — d = 2 i t. d. W dół od c kwintami, będziemy mieć gamy durowe z bemolami. Kwinta od c w dół f, F-dur = 1♭, kwinta od f w dół, b = 2♭ i t. d. Molowe gamy znajdziemy, szukając od »a« kwintami w górę krzyżykowe, w dół bemolowe.
Więcej jak siedmiu znaków chromatycznych w praktyce nie używamy. Mamy siedm stopni gamy, skoro wszystkie siedm podwyższyliśmy lub obniżyli, chromatyka pojedynczymi znakami kończy się.
Tak jak gamy durowe, tworzymy molowe na podstawie pokrewieństwa kwint.
Gama durowa da się podzielić na dwie równe części, czyli tak zwane tetrahordy.
| ||||||||||
| I | II | III | IV | V (I) |
VI (II) |
VII (III) |
I (IV) |
|||
W obu częściach gamy, między stopniem III i IV VII i I (III i IV) są półtony.
Stopnie gam nazywamy: I toniką, V dominantą, IV poddominantą, VII nutą charakterystyczną, lub prowadzącą.
Zasadnicze gamy C-dur i a-mol powstały z gam kościelnych, a kościelne z greckich.
Greckich gam znamy sześć głównych, czyli autentycznych i sześć pobocznych czyli plagalnych.
Plagalne zaczynają się od dominanty autentycznych a określamy je przez dodanie słowa »hypo« do nazwy gamy autentycznej.
| Autentyczne: | Plagalne: |
| Jońska: c, d, e, f, g, a, h, c. | Hypojońska: g, a, h, c, d, e, f, g. |
| Dorycka: d, e, f, g, a, h, c, d. | Hypodorycka: a, h, c, d, e, f, g, a. |
| Frygijska: e, f, g, a, h, c, d, e. | Hypofrygijska: h, c, d, e, f, g, a, h. |
| Lydijska: f, g, a, h, c, d, e, f. | Hypolidijska: c, d, e, f, g, a, h, c. |
| Mixolidijska: g, a, h, c, d, e, f, g. | Hypomixolidijska: d, e, f, g, a, h, c, d. |
| Eolska: a, h, c, d, e, f, g, a. | Hypoeolska: e, f, g, a, h, c, d, e. |
Podział gam greckich na autentyczne i hypo, nie jest czysto teoretycznym, zewnętrznym podziałem, lecz ma zastosowanie w praktyce.
Niżej zestawione dwa chorały okazują dobitnie, że pierwszy (a) jest w gamie jońskiej, drugi (b) w hypojońskiej.
a)
W nowej literaturze muzycznej znajdują się też motywy w gamach plagalnych pisane (n. p. Beethovena z IX symfonii (D-dur plagalne).
Dla nas gamy kościelne, są waryantami duru i molu.
Jońska równa się naszej C-dur; Lydijska, F-dur ze zwiększoną kwartą; Mixolidijska, G-dur z małą septimą; Dorycka, d-mol z wielką sektą i t. d.
Mimo, że posiadamy dwa rodzaje gam, dur i mol, możemy przez waryacye tychże i przez transpozycyę, w prowadzając w kompozycyi gamę, nadać jej więcej barwy, niźli byli w stanie czynić starożytni kompozytorowie, mimo używania większej ilości gam.
Jeżeli stopnie gamy wypełnimy półtonami, otrzymamy gamę chromatyczną.
Postępując w górę gamy podwyższamy niższe nuty gamy (krzyżykami), opadając obniżamy wyższe (bemolami). Naturalne półtony pozostają nienaruszone.
