Strona:PL Zieliński Rzeczpospolita Rzymska.pdf/374

względnie, gdyby go rozdzielić na parcele i rozdać rolnikom; ale ten, który był uprawiany przez potomków dawnych właścicieli, dziś fermerów, należało pozostawić po dawnemu, gdyż dając go rolnikom, wypadałoby puścić z torbami jego dotychczasowych posiadaczy. Następnie: okręgi, nadające się do bardziej intensywnych gospodarstw, położone były nietylko w Italji, lecz w jeszcze większym stopniu w prowincjach: na Sardynji, na Korsyce, w Gallji, w Hiszpanji. Tam też należało skierować nadmiar ludności rzymskiej drogą tworzenia kolonij. I po trzecie — nie wolno było zapominać, że od czasu Licynjusza i Sekstjusza zmieniły się pojęcia o bogactwie: obszar 500 ha, wystarczający na owe czasy, był oczywiście teraz niedostateczny.
 Przechodząc od istoty rzeczy do formy, należało zapytać siebie, czy było celowe, wobec zmienionych stosunków, przeprowadzenie takiego prawa zapomocą zgromadzenia ludowego i z pominięciem senatu. Czem był podówczas lud, ów populus Romanus Quirites?
 Unikać tu będziemy wszelkiej krańcowości. Onego czasu wyobrażano sobie pod imieniem Kwirytów szczyt doskonałości politycznej; słowa «lud rzymski» samym swym dźwiękiem czarowały ucho i rozbrajały krytykę. W ostatniem stuleciu — przeciwnie, ten lud rzymski opisywano, jako wiecznie głodny, obleśny i buntowniczy motłoch, gotowy poświęcić całe dobro państwa za kawał chleba. I jedno i drugie jest niesłuszne. Lud rzymski — od Korjolana do Kamilla, od Kamilla do Fabrycjusza, od Fabrycjusza do Scypjonów — przeszedł trwałą i poważną szkołę władzy; wychowany w tej szkole, istotnie stał się ludem rządzącym, i pod tym względem żaden z narodów Europy nowożytnej nie może się z nim porównać. Ażeby się o tem przekonać, wystarczy przeczytać pierwszą lepszą mowę Cycerona, skierowaną do ludu (mowy Katona i Grakchów niestety zaginęły) i porównać ją z przemówieniami współczesnych mówców wiecowych, albo artykułem, przeznaczonym dla pisma ludowego. Nie mówiąc już o szlachetności tonu ówcze-