dążenie do efektów dramatycznych z pomijaniem szczegółów nieefektownych ... Styl Eneidy jest silnie retoryczny, nie w tem znaczeniu, jak utwory Owidjusza, które nieraz można uważać za wierszowane deklamacje, ale w obficie wszelkiemi środkami z arsenału szkół retorycznych. Widać to najlepiej z licznych przemówień, posiadających nietylko dyspozycję retoryczną, ale także wiele wyszukanych figur myślowych i dźwiękowych i (s. XXI): Retoryka nietylko zabarwia, ale wprost określa styl Eneidy. Wergiljusz chciał być patetyczny, a szkoła retoryczna podawała mu środki do tego. Tu należą owe pełne oburzenia wykrzykniki.... rozbicie okresu na drobne zdańka .... zastąpienie podrzędności — współrzędnością; lub o Tacycie[1]: Ksiąg nie kończył z latami, ani nie zaczynał od nowego roku, lecz zgodnie z przepisami retoryki starał się zamykać je wstrząsającym obrazem, któryby na duszę czytelnika wywierał silne wrażenie (por. zakończenie ks. VI i XIV Annalów). Tacyt jest nietylko historykiem, lecz także uczniem szkół retorycznych. Jak retorowie upiększali swoje deklamacje (ćwiczenia szkolne) wzniosłemi zdaniami, tak również u Tacyta jest dużo sentencyj, ale jędrnych, o nowej treści, które wrażały się w pamięć... Siłą stów, przeciwstawieniem myśli, żywością i napięciem przedstawienia, dramatycznością w opisie zdarzeń, wywoływa głębokie wrażenie, porywa duszę czytelników. W tych wyciągach zamyka się dosłownie wiedza o retoryce w literaturze poza mowami (sądowemi). Lecz może ktoś zauważyć — i słusznie — że wstępy do wydań autorów szkolnych nie przesądzają sprawy i że nauczyciele jednak starają się w szkole wykazać, na czem polega retoryczność opisów Ovidiusa czy Tacyta. Doprawdy w teorji słusznie, lecz jak to pogodzić z lekcjami praktycznemi właśnie z tegoż Ovidiusa i Tacyta, podanemi we Wskazówkach (s. 5 uw. 2), lekcjami, które mają albo odzwierciedlać fakty realne, albo ukazać ideał godny naśladowania? Jeden zostaje wniosek, który siłą rzeczy staje się regułą, uznającą jak zwykle, wyjątki: W szkole średniej o retoryce w poezji i w historji prawie się nie wspomina. Retorykę zacieśnia się do mów, a to jednak nie wystarcza — i dlatego śmiałem twierdzić, że nauczyciele o retoryce mówią naogół mało i jednostronnie.
Trudno w szkole średniej przedstawić całokształt retoryki, lecz nie można się zadowalać ogólnikami tam, gdzie trafne objaśnienie i przejrzysta analiza może zastąpić z łatwością nie tyle nic nie mówiące słowa, ile raczej frazesy (w dobrem
- ↑ Wybór z dzieł Tacyta opracował Stanisław Pilch, Lwów-Warszawa 1923, s. XIV.
