produkcji, jak np. rury, beczki, kosze, naczynia i t. p. Dopiero w fabrykacji chemicznej nabierają, one doniosłego znaczenia[1].
Poza przedmiotami, z których pomocą praca oddziaływa na przedmiot pracy i które są wobec tego w ten lub inny sposób przewodnikami jej działalności, przebieg pracy włącza do rzędu swych środków, ujętych w szerszeni znaczeniu, wszelkie przedmiotowe warunki, które są wogóle potrzebne, ażeby proces ten mógł się odbywać. Nie należą one do niego bezpośrednio, lecz bez nich proces ten nie może zachodzić wcale lub tylko w sposób niedoskonały. Ogólnym środkiem pracy tego typu jest znowu sama ziemia, gdyż daje ona robotnikowi locus standi (miejsce pobytu), a jego procesowi — pole działania (field of employment). Tego rodzaju środkami pracy, już przedtem dostarczonemi przez pracę, są np. budynki robocze, kanały, drogi i t. p.
A więc, w procesie pracy działalność ludzka poprzez środki pracy osiąga zamierzoną zgóry zmianę przedmiotu pracy. Wynikiem procesu jest wytwór. Wytwór ten jest wartością użytkową, jest materjałem przyrodzonym, przystosowanym do potrzeb ludzkich dzięki zmianie swej formy. Praca skojarzyła się ze swym przedmiotem. Została ona ucieleśniona w przedmiocie, przedmiot zaś został obrobiony. To, co u robotnika było ruchem, teraz ukazuje się w wytworze, jako ustalona właściwość, jako byt. Robotnik prządł, a wytwór jest przędzą.
Jeżeli będziemy rozpatrywali cały proces z punktu widzenia jego wyniku, wytworu, to i środki pracy i przedmiot pracy okażą się środkami produkcji[2], a sama praca — pracą wytwórczą (produkcyjną)[3].
Podczas gdy jedna wartość użytkowa opuszcza proces pra-
- ↑ Uwaga do wyd. 2-go. Jakkolwiek mało nasze dotychczasowe dziejopisarstwo zna rozwój produkcji materialnej, a więc podstawę wszelkiego życia społecznego a stąd i wszelkich prawdziwych dziejów, to przecież przynajmniej okres przedhistoryczny podzielono nie na podstawie tak zw. badań historycznych, lecz na zasadach przyrodniczych, zależnie od materiału, z jakiego wyrabiano broń i narzędzia, a mianowicie na epokę kamienną, bronzową i żelazną.
- ↑ Wydaje się paradoksem, jeżeli np. niezłowioną jeszcze rybę nazwie ktoś środkiem produkcji w rybołóstwie. Dotąd jednak nie wynaleziono jeszcze sztuki łowienia ryb w wodzie, w której ich już przedtem nie było.
- ↑ To określenie pracy wytwórczej, dane z punktu widzenia prostego procesu pracy, bynajmniej nie wystarcza dla kapitalistycznego procesu produkcji.
