Strona:PL Henryk Samsonowicz - Rzemiosło wiejskie w Polsce.djvu/16

dła dotyczące pierwszego okresu niniejszej pracy należy traktować bardzo ostrożnie i o ile możności porównywać je z wiadomościami zaczerpniętymi z innych źródeł. Akta sądowe są pod tym względem również niebezpieczne. Niestety, tak ważne źródła, jak wiejskie księgi sądowe, zachowały się, odnośnie do wcześniejszego okresu, w nielicznych tylko fragmentach; o wiele lepiej zachowane akta sądów grodzkich i ziemskich nie zawsze zawierają wzmianki o ludziach tak nisko postawionych społecznie, jakimi byli w okresie czynszowym rzemieślnicy wiejscy. W lakonicznych najstarszych zapiskach często trudno jest znaleźć jakieś istotne wiadomości. Również akta kapituł tylko wyjątkowo zajmują się zagadnieniami związanymi z rzemiosłem wiejskim okresu poprzedzającego wiek XV. Dlatego też przy przeglądaniu 20 tomów AGZ lub wydanych przez Ulanowskiego akt kapituł trzeba wiele cierpliwości, aby wyłowić stosunkowo nieliczne informacje. Istniejące archiwalne dokumenty kapitulne (Płock, Włocławek), niestety, nie są tak uporządkowane, by można było z nich korzystać nie zużywając dużo czasu. Statuty prawne (np. Kazimierzowski), mimo iż raczej rejestrują istniejący stan rzeczy, niż wytyczają nowy program, też dostarczają niewielu wiadomości. Natomiast ten typ źródeł (Volumina Legum, Codex Iuris Polonici) dotyczący XVI wieku jest bardzo pomocny przy opracowywaniu niniejszego tematu. Należy tylko stale pamiętać, że prawa obowiązujące formułowały i opisywały zjawisko tak, jak ono winno było wyglądać w intencji prawodawcy, a nie jak wyglądało rzeczywiście. Najbezpieczniejszym pod tym względem źródłem są oczywiście Libri beneficiorum, mimo że za pomocą najrozmaitszych sformułowań opisują to samo zagadnienie. Oczywiście nie wyczerpują one nawet w połowie wiadomości o terenie opisywanym, wyznaczają jednak dolną granicę liczby rzemieślników (tam gdzie ją podają) i — co najważniejsze — ich konkretną pozycję społeczną oraz dają pewne informacje o ich życiu czy sposobie pracy. Ogólnie stwierdzić należy, że wiadomości o rzemieślnikach wiejskich do XV wieku są skąpe i raczej fragmentaryczne. Dlatego też trzeba troskliwie wyszukiwać w źródłach późniejszych (lustracje dóbr, wizytacje) wzmianek odnoszących się do okresu wcześniejszego (powoływanie się na przywileje czy ich realizowanie), lub mówiących o reliktach gospodarki wcześniejszej; jak wiadomo wschodnie tereny Rzeczypospolitej przechodziły jeszcze w XVI wieku etap podobny do etapu kolonizacji na ziemiach leżących bardziej na zachód. Świadczy o tym nie tylko pewna prawidłowość rozwoju różnych terenów, ale również zaobserwowane różnice w stopniu społecznego podziału pracy, formach powinności feudalnych itp. Analogiami trzeba oczywiście operować w sposób możliwie ostrożny; niemniej metoda taka pozwala na osiągnięcie pełniejszego obrazu historycznego.