Ale o co się spór toczył? Niektórzy mniemali, że im nie należało używać w swych głosach wyrazu wojna, woleli to nazwać tumultem, równie rzeczy jak wyrazów nieświadomi: wojna bowiem może być bez tumultu, tumult bez wojny być nie może. Coż jest w rzeczy samej tumult, jeżeli nie taki rozruch, z którego wielki strach powstaje[1]? zkąd też tak nazwany. Dla tego przodkowie nasi mówili: tumult w Italii, bo to była wojna domowa; tumult w Gallii, bo to była wojna blizko granic Italii; ale żadnej innej wojny tak nie zwali. Że tumult jest straszniejszy od wojny, ztąd miarkować można, że uwolnienia od służby dawane bywają podczas wojny, a w czasie tumultu nie dają się; zkąd się okazuje że, jak powiedziałem, wojna może być bez tumultu, tumult bez wojny być nie może. A ponieważ niema nic środkującego między pokojem a wojną, tumult zatem jeżeli nie jest wojną, pokojem być musi. Możnaż co niedorzeczniejszego wymyślić lub powiedzieć? Lecz nadto o wyrazie; przystąpmy, senatorowie, do rzeczy, którą, jak widzę, wyraz może czasem pogorszyć.
II. Nie chcemy uważać tego za wojnę. Dla czegóż tedy pozwalamy miastom municypalnym i osadom zamykać bramy przed Antoniuszem? zaciągać żołnierzy bez przymusu, bez winy pieniężnej, tylko z dobrej woli i ochoty? brać na siebie obowiązek dostarczenia zasiłków pieniężnych Rzeczypospolitej? Jeżeli powiemy że nie ma wojny, ostygnie gorliwość miast municypalnych; zgoda ludu Rzymskiego, który już jął się tej sprawy, jeżeli słabo działać będziemy, rozchwiać się musi. Ale co o tem wiele mówić? D. Brutus jest oblężony: niema wojny? Mutyna opasana: i to nie wojna? Gallia pustoszona: możeż być pewniejszy pokój? Kto to wszystko nazwać może wojną? Konsula, dzielnego męża, z wojskiem posłaliśmy. Osłabiony ciężką i długą chorobą, sądził że się niczem wymówić nie może, kiedy go do obrony Rzeczypospolitej wezwano. K. Cezar nie czekał nawet naszych postanowień, zwłaszcza w tak młodym wieku: z własnej ochoty wojnę z Antoniuszem przedsięwziął. Czas stanowienia jeszcze był nie nadszedł; gdyby zaś omieszkał porę prowadzenia wojny, widział że po ujarzmieniu Rzeczypospolitej niepodobna byłoby nic postanowić. Owoż oni i ich wojska zostają w zu-
- ↑ Serwiusz w komentarzu do Wirgiliusza, VIII, 4, wyprowadza także wyraz tumultus od dwóch wyrazów, timor multus.
